Новая литература Кыргызстана

Кыргызстандын жаңы адабияты

Посвящается памяти Чынгыза Торекуловича Айтматова
Крупнейшая электронная библиотека произведений отечественных авторов
Представлены произведения, созданные за годы независимости

Главная / Көркөм кара сөз, Чакан кара сөз
© Улан Дүйшөналы-Марипат, 1996. Бардык укуктар корголгон
Чыгарма автордун жазуу түрүндөгү уруксаты менен жайгаштырылган
Текст же анын үзүндүлөрүн коммерциялык максатта пайдалануу жана нускасын чыгаруу уруксат эмес
Сайтта жайгаштыруу күнү: 2012-жылдын 21-апрели

Улан ДУЙШЕНАЛЫ

Кибернетикалык сезим

Илимий-фантастикалык аңгеме

Аңгемеде поэзия, жатпланеталыктардын ыйманы жана кибернетизацияланган сүйүү жөнүндө жазылат.

Жарыкка чыкты:

1. 1996-жылы кыргыз радиосунда кыргыз тилинде берилген.
    2. 2005-жылдын июль айында кыргыз жана орус тилдеринде интернетте жайгаштылган.
    3. «Кыргыз Туусу» гезитинин 2006-жылындагы февраль-март айларындагы №№ 15-17-18-19-20 сандарында «Ак жол сага, жаш фантаст» деген ак жол тилөө менен кыргыз тилинде чыгарылган.
    4. 2007-жылдын 31-августунда «Ойчулдун түбөлүк жаркыроосу» деген илимий-фантастикалык китепте «Кыргызпатенттин» колдоосу менен 150 (жүз элүү) экземпляр менен.

 

Бул касиеттүү түндө, ушул саатта, мобу асман таптаза, булутсуз. Метеорологиянын тили менен айтканда – "булуттуулук нөл балл". А бирок, Саманчы жолунда бозоруп көрүнгөн сансыз жылдыздардын тумандуу топтолушу космостун көркүн арттырып, ар секунда сайын кайталангыс, мурдакысына такыр окшобогон тынымсыз кубулган кооздуктун сүрөтүн жаратып, жарыкчалардын учкун нурлары коюу түндүн тыгыз молекулаларын черткилеп, зыңылдаган музыка жаратып, Ааламга кайып учууга эргүү берип жатты. Тээ горизонттун аркы асман океанында "зарницалар" улам жарк-журк эте жана коюп, дегеле түнү бою тынбаган "тыз-тыз" метеордук кубулуштар, космостун көздү кызыткан ажайып сулуулугун мындагы кең талаага урук сепкендей жайып жатты.

Үй-үйлөрдөн иттердин үргөнү угулуп, мындан бир миля (1852 метр) арыда агып жаткан дарыя суусунун симфониялуу шоокуму мемиреп уктап жаткан айылды жаңырткансыйт да, анын элинин түш көрүүсүнө жагымдуу музыканы тартуулагансыйт. Тээ төмөнүрөөктөн шаар аралык трассада уйку билбеген айдоочулардын машиналары зыпылдап эки тарапка шашылышат. Айылдын үлбүлдөгөн түстүү шамдары не бир табышмактуу ыргактарды жаратып өзүнө тартат.

Бул ээн талаанын, космосту ылдыйлатып колго жакын кылган кең мейкининин жайкы тунук абасынан кере-кере жутуп жайбаракат сейилдеп, рахат алууга жан жетишпей турат сыягы. Кур дегенде сырдашууга чыккан кыз-жигиттер да көрүнбөйт. Бекер гана сейрек келчү …идеалдуу романтикалык түн айып болуп жатат, аттигин. Мындай ажайып түндү башка планетадан издеп таппайсың.

– Эх, фотоаппарат алып алганымда үстү жылдыздуу асманды, асты жашыл теребел жамынган горизонтту жакын алып сүрөткө тартып алаар элем, – аңгыча бир жаш жигиттин ушундай бир кейиштүү сөздөрү ээнсиреген талаага эрмек болду.

Демек, бул романтикалуу азгырык пейзаж өзүнүн курмандыгын аёосуз кармайт бүгүн...

 

Кичинекей алма багы турган. Бактын ичинен жарык терезе көрүнүп, анын нурлары жанында өскөн алма дарактарына жана жер бетиндеги жашыл жайсаң чөптөрүнө төгүлүп турган.

Үйдүн ичи салкын, комфорттуу. Диван десең серпилгич жумшак диван, телевизор десең экраны түстүү жаркылдаган телевизор, эрмектөөчү телефон, магнитофон, музыка, тамак-аш, муздаткычта таттуу суусундук, балмуздак, айтор, үйдөн чыкпай эле жыргап отура берсең болчудай. Өзүнчө не бир этюд ыроологон жылдыздуу түнгө азгырылбай Алтай деген бул жигит ошентсе эле болмок экен...

Алтай үйүнөн чыгып талаага бет алганын өзү да капарына албай калды. Улам кадамын арбытып отуруп курмандыкты күтүп турган азгырык керемет түндүн алкымына жакындап келди. Фотоаппарат алмактан өзүн эле үйүндө аман алып калса болмок экен... Анан ырас эле сүйгөнү менен сейилдөөнү болжошпой өзү жалгыз чыгыптыр. Же сүйгөнүн үйүнө эле чакырса болмок. А балким, сүйүүнүн биримдиги үчүн экөө тең бул талаага чыгышса туура болоор беле?..

Экзотикалуу түнгө суктанууга ал үлгүрбөй калды. Капысынан Алтай, артынан денесин дүүлүктүргөн ысыктын табын сезе койду. Ал көз ирмемде артка бурулайын деди эле, бирок бурулушунун жарымында, таасир этчү объекттердин көрүнүшүндө, анын кыймылы өзүнчө жай абалга өтүп аларга бетме-бет туруп калды. Бул күтүүсүз абалдан Алтай чоочуп айыл тарапка зуу коюп качмакчы болду эле, бирок келгиндер башкарууну күчөтө коюп жигитти кармап калышты.

Алтайдан анча алыс эмес жерде бири жарык-көк, бири жарык-сары түстө жаркырап адамга окшош эки жан туруптур. Бойлорунун узундугун эки метрге чыгарып алышыптыр, кичине болсо да адамдарга окшоп калалы деп. Алардан бир аз арыраак жагында космостук аппарат – жарык ылдамдыгынан тез учуучу жылдызучак (звездолёт) туруптур. Анын формасы Сатурн планетасына окшош экен. Бирок, албетте, бул келгиндер Сатурндан учуп келишкен жок. Себеби ал планетада тирүү жандар жашабашы, эгер микроорганизмдер эле жашабаса, аң-сезимдүү жандардын жок экендиги айкын. Жөн гана жылдызучагынын конструкциясы космос мейкининде учуу динамикасына ылайыкталган.

Жылдызучактын үстүңкү жагында солдон оңго кызыл жарык, ал эми астыңкы жагында оңдон солго жашыл жарыктар өчүп-жанып айланып жатыптыр. Бул эки жарык тең кабыл алынган мыйзам ченемдүү система боюнча иштеп, айлануусу жана өчүп-жануусу жогорку жыштыктагы комбинация кодуна ээ. Бул көрүнүш башка учуучу аппараттар жана космостук байкоо точкалары үчүн керек болгон оптикалык чакыргыч системасы автоматикалык ыкма менен чечилет.

Алтайга болсо өз денеси бөтөнчө, таштай катуу болуп сезилди. Ал өз тилинде инопланетяндар менен контакт түзө баштады.

– Силер!-Силер! Ким-кимсинер?! – деп тили байланып толкунданып сурады. Бирок келгиндер анын ички сезимдеринин толкунун, коркунучун да басаңдатып алышты.

– Силер-силер башка космостук цивилизациянын келгиндерисиңер, – какшыганы, тамашалаганы же адашканы түшүнүксүз.

Анткен менен эреже катары инопланетяндар менен болгон алгачкы сүйлөшүү контакты ушул сыңары, мындайча айтканда, компьютердик тилге мүнөздүү болот. Бирок учурда келгиндер же какшып жатышат же тамашалап жатышат. Андай болсо алар деле биз сыяктуу сезимдерге ээ окшойт, мисалы ошол эле юмордук сезимге.

Анда бул келгиндер биздин космостук жакын туугандарыбызбы? Муну биз, албетте, алардын Алтайга болгон мамилесинен байкап көрөлү, гумандуубу же ырайымсыз болушаар бекен?

– Кайсы? – деп сурап калды. Ал өзүн ишенимдүү сезе баштады жана өз акылында экенин кынтыксыз туюп турду.

– Бул туурасында анан сүйлөшөбүз, Алтай, – келгиндер анын атын билгенине жигит абдан таң калды. Демек алар адамдын мээ жана анын психикалык процесстерин даана көрүп жатышкан турбайбы.

– А силер менин атымды кайдан билесинер? – деп таңдана сурады.

– Биз балекеттин баарын билебиз, жердик (жер адамы).

– А өзүңөрдүн атынар ким болду экен?

– Биз аталбайбыз, бири-бирибизди таануу ыкмабыз башкача. – Кызык, кандай жашырын ыкма болду экен ал?

– Силерге эмне, менден бирдеме керекпи?

– Ананчы, Алтай, сенсиз биздин көргөн күнүбүз эмне болот?

– Ошенткиле.

– Ошентелиби? Деги сен эмне жөнүндө "ошенттирип" жатасың бизди?! – деп инопланетянин адамча кекирейгенсип эки колун белине таяп "Ф" тамгасына окшоп туруп алды. Анысы аз келгенсип боюна дагы жарым метрдей кошо салды эле, Алтай коркконунан купкуу боло түштү.

Ушул замат инопланетяндардын суроо берген манерасынан улам Алтай, алар эмне, мушташканы жатабы мени менен? – деген ойго кетти. А эгер андай болсо деле, ар кайсы билогиялык формадагы жандардын мушташуусун элестетүү такыр кыйын болуп жатат. Андыктан, чынында Алтайдын оюна бул инопланетяндын "кекирейүүсү" жөн гана адамдардын урушуп анан мушташуу манерасын эсине салып жатканы ыктымалдуу.

– Ошол, өзүңөрдүн оюңарга келгенин жасагыла, – деп алжып калгандай болду Алтай.

– Анда эмесе, айланайын биздин Алтай, ошентерибиз – сени бул жерден алып кетерибиз.

– Кайда жана эмне үчүн? – күтүүсүз жарыядан Алтай чоочуркай түштү.

Эми Алтай кайда бармак эле? Адам баласынын жашоо тагдыры үстүртөн алдын ала чийилген да, жазмыштан эч жакка качып кутула албайсың деген кеп бар эмес беле. Бирок ошондой болсо да бул, албетте, колу-буттарын өзүнүн табигый эркине коё берүү дегендикке жатпайт. Адам баласынын жашоосунда дайыма тандоо бутакчасы болот, көпчүлүк учурда жалгыз эмес жол.

– Биздин Цивилизацияга.

– Мен макулмун, – деп Алтай ойлонбой дароо жооп берип салбаспы.

Алтай өзүнүн шашма, ойлонуп көрбөгөн тандоосун акылына алды бекен?

– Анда кеттик, жердик.

– Бирок, мен адегенде өз апам менен коштошуп алышым керек, – деди да, апам бул окуяны кандай кабыл алаар экен деп ойлоно калды.

Алтай, Саян айымдын жападан жалгыз сүйүктүү баласы. Ошону менен бирге ал сүйгөнү Канымгүлдү эстеди.

Канымгүл өзү орто бойлуу, чачы болсо, ачык космоско чыгаар алдында башына кийилчү экипировкага ыңгайлаштырылып ырас эле желкесинен кыска кыркылып, аны көргөндөр кесиби учкуч-космонавт го деп ойлошу мүмкүн. А чындыгында ал өзү студент-журналист, сулуу, жаш акын кыз Канымгүл Элкеева деген өзүнчө бир жан-дүйнөсү эбегейсиз бай жана алп күчкө ээ. Ооба, айымдын назиктигине жараша эрки ошончолук күчтүү, өзү талбаган, изденип иштеген нагыз чыгармачыл адам, болочок генийдин дал өзү, жылдыздай жаркыраган көздөрүнөн эле көрүнүп турат.

Жазган ырлары моколуп уктап жаткан, өмүрүндө дирилдебеген жан-дүйнөңдүн катып калган кылдарын да козгоп кере тартып, резонанска салып зыңылдатып термелтип жиберет. Ошондо бооруң толгонуп, жүрөгүң албуут туйлап, таттуу поэзия дүйнөсүнүн мухитине чөгүп, чексиз мейкининде канат серпип, таптаза мөлтүр көз жаштарың башка жылдыздар системасына, планеталарына жамгыр ордуна тамып түшөрүнө өз жаның катышкан күбө болосуң да каласың. Поэзиянын сыйкырдуу дүйнөсүндө көпкө дейре жоголуп укмуштай транс кубулушунун эрксиз туткуну болуп каласың.

Кимге кандай, мынчалык узак жана терең транска Канымгүлдүн жылдыздуу көздөрүнөн, дидар татына сүйкүм иреңинен эле түшүп кетесиң да, анын суйкайган сулуулугу көпкө дейре коё бербейт...

Ушул Канымгүлдүн Ааламда кайталангыс келишкен сулуулугу инопланетяндардын курмандыгы болуп жаткан Алтайды да коё бербеди:

– Бирок менин сүйгөнүм бар да?

– Ким, аты Канымгүлбү?

– Ооба.

– Ыр жазчу беле? – калп эле билмексен болушат.

– Ооба, акын. Сулуу десең сулуу, акылдуу десең не бир гений өзү, көркөм десең көркөм, сени да көркөмдөп турат.

Ушул жерде Алтай, инопланетяндардын акыйкатта жүрөк түшүргөн бөрүдөй түрү суук, противогазга окшогон табигый кебетесине таамай ишарат кылып айтты. Мына, Алтай, мушташа турган жүрөктүү жигит көрүнөт. Бирок, инопланетяндар менен мушташуу түшүнүктүү себептер менен акылга сыйбастыр?..

– Кимди, мениби? Канымгүл Элкеева бизди ырас эле көркөмдөгөн, – деп инопланетяндардын бири Алтайдын алып учкан закым кыялдарын токтото калды.

– А силерди кандайча көркөмдөдү? – таң кала сурады Алтай.

– Эмне, бизди китеп окубаган түркөй дейсиңби? Биз деле Канымгүлдүн ырларын окуганбыз, – көрсө жат планеталык келгиндер жер адамдарынын маданиятына кош көңүл эмес тура. Жерге учуп келгендери да бекеринен эместир?

– И, кандай жазат экен?

– Э, анын ырларынан Кудай сактасын... Мындайча айтканда ырлары интеллектуалдык капкан турбайбы.

Инопланетяндар, албетте, жер адамы менен сүйлөшүп жатканынан "Кудай сактасын" деп шарттуу гана сүйлөп жатты. Ошол, Кудайдан коркпой Алтайды уурдап жаткан инопланетяндар Кудайга ишенбей калсын!

– И, кандайча?!

– Көрсө, сенин сүйгөнүңдүн ырлары адам баласын гана эмес, башка планеталардын гуманоид балдарынын да кызыгуусун ойготуп, көңүлдү эргитип, аң-сезимди балкытып транска чөгөрүп коёт экен. Канымгүл Элкееванын ырларын берилип окуп жатып, алаксый түшүп, башка космостук цивилизацияларды окуп изилдеген Уфологиялык борборуңардын колуна аз жерден түшүп кала жаздадык. Эгер кармалсак, Кудай өзү сактай көр, адамдар биздин биологиялык системабызды изилдөө максатында ичеги-карындарыбызды чубалтып жулуп чыгып, күнгө кургатып, айтор быт-чытыбызды чыгармак эле фашисттерге окшоп, анан акырында бизди музейлерге берип мумиё кылып катырып коюшар эле да, туурабы, Алтай?

– Жок, айланайындар, адам баласы гумандуу жан келет, – деп жатып бул инопланетяндардын "фашист" деген сөздү билгенине таңыркады.

– Гумандуу болбой калсын. Силер жаралгандан бери эле согушуп келе жатасыңар... Мейли, Алтай, биз адамдардай философ эмеспиз. Бул сөздөрдүн кажети жок. Алгач сага биздин планетабызды көрсөтөлү, анан деле апаң менен ошол сүйгөнүңө жолуга бересиң.

"Фашист" деген сөздү уккан Алтай эми "философ" деген сөзгө анча таң кала бербеди. Кызык, бул космостук келгиндер фашизм тууралуу биздин китептерибизден билишеби, же адамдардын ойлорун окуп алып эбегейсиз бай акыл казнабызды өздөштүрүп алышканбы, же Улуу Ата Мекендик согуш учурунда биздин планетага учуп келип, адамдардын согушуна байкоо жүргүзүп жүрүшкөнбү? А эгер андай болсо, эмне үчүн согуш учурунда адамдарды гумандуулук менен туура жолго салышкан жок? Бирок эми алар деле бизге жардам берүүгө милдеттүү эмес да. Канткенде да согушсуз жашай албаган адамдар өздөрү күнөлүү…

– Анда эмесе кеттик, – деди жигит ойлонбой эле.

Бул, аң-сезимдүү сыңарган биожандар Алтайды Саян айымга билгизбей, анын жападан жалгыз уулун уурдаган мындай жөрөлгөлөрү адилеттүү баага татыктуу бекен? Алтай эми инопланетяндардын космостук кызматчысы болуп калып анын аткара турган иштери адамзатына жакшылык алып келээр бекен, же кооптуу бекен?

Инопланетяндар жердикти өздөрүнүн жылдызучагына киргизишти. Алтай анын ичиндеги тазалыкка, кооздукка жана жабдууларына суктана көз жүгүрттү. Аппараттын ичи аны үчүн абсолюттук башка дүйнө, өлчөм сыяктанып Алтай кандайдыр бир денгээлде "кайф коэфициентин" сезип жатты. "Коён карышкырдын ченинде өзүн бөрүдөй сезет" дегендей, Алтай да өзүн ушул жылдызучактын астронавты, интеллектуалдык күчтүү гуманоиддей сезди. Жер акылын космостук келгиндерге алдырып алданган киши акылман гуманоид болбой калсын!

Инопланетяндар аны чоң кабинадан кичине кабинага киргизишти.

– А силер эмне үчүн отурбайсыңар? – деп тике турган инопланетяндарга кайрылды.

– А антүүнүн эмне кереги бар? – деген суроо Алтайды таң калтырды.

– Кандайча эмне кереги бар? Уча баштаганыбызда кулап түшпөйсүңөрбү?

– Биздин космостук кемелерде кулабайт. А биз эчак эле учуп баратабыз, экранды кара, бул силердин Галактикаңар, анын чек арасын кесип өтүп жатабыз.

– Күн системабызга жакынкыбы же алыскы чек арасын өтүп жатабызбы?

– Жакынкысын.

Алтайдын көздөрүнө экрандан түшүнүксүз көрүнүш урунду. Эчак эле учуп баратышканын ал сезбей калыптыр, – мына уникалдуу жетишкендик, байкоосуз жана оперативдүү тез, – деп күбүрөдү ал.

– А экрандагы эмненин сүрөтү?

– Биз сага айткандай бул силердин Галактикаңар, көрүнүш өлчөмү улам кичирейип бизден алыстап баратат.

Жогоруда айтылган жооптон белгилүү болгондой, бул келгиндердин турган жери такыр башка галактика экен. Өздөрүнүн галактикасында эмне жетишпейт, эмне үчүн мындай алыс жол учуп келишти экен? Башка галактикадан атайын учуп келгендерине караганда, биздин планета цивилизациялык статусу боюнча бул Ааламда эң сейрек планеталарынын бири деген ой акылыңа келет экен. Болбосо, ар бир эле галактикада дагы канча миллиарддаган объекттер, мүмкүн тирүү цивилизациялар бар дейсиң? Алардын бизге кызыкканы эмнеде болду экен? Биздин кичинекей цивилизациябыз кантип гана бул жогорку интеллектүү жандардын алдында маани-маңызга ээ болду экен? Же чындап эле биз килейген, жүз миң жарык жыл (астрономиялык чен-өлчөм) аралыгына созулган Галактикада жападан жалгыз цивилизациябызбы?

Кандай гана болбосун биз, адамдар, алардын биз тууралуу ой-пикирин аң-сезимдүү, ыйманы таза өнүккөн, жалпы космостук масштабда этика-эстетика нормаларына жооп берген цивилизация катары өлчөмдө көрөөрүнө татыктуу бололу. Булардын баарына биз "ушундайды каалаймын" дебей, "ушинтүү керек" деген акылмандык менен бүткүл жашообуздун глобалдык акыйкатына аң-сезимдүү мамиле жасоо менен жетишибиз керек. Жана бул суроолор үчүн мындагы келгиндерден үлгү алуунун кереги жок, сыягы. Алар адилетсиздик да кылып жатышат. Андыктан биз алардан да акылдуураак, нравалык жарыгыраак боло алабыз деген билим-ишенимди жаратышыбыз керек. Акыйкатта эч жаңылбас элек.

– Бирок, мен эч нерсеге түшүнбөйм, бул экрандагы көрүнүш түшүнүксүз?!

– Биз да ушинтип ойлогонбуз, бул табигый көрүнүш, жердик. Себеби, жердиктердин кабылдоо деңгээлине бул ашкере чоң нерсе.

– А биздин сезимибиздин кемтиги эмнеде?

– Сезимиңер эмес, силер, адамдар, сезимдерге абдан бай келесиңер. Кабылдооңор бүгүнкү күндө чектелүү. Бирок сен кейибегин, Алтай. Силердин интеллектуалдык мүмкүнчүлүгүңөр жогорку деңгээлине өсүп жете элек. Кабыл алуу-сезүү диапазонуңар дагы да чектөөсүз кеңеет. Ал түгүл силер жерде туруп куралданбаган эле көзүңөр менен айдагы майда кум-таштарды да көрө аласыңар. Бирок бул стадияга жетишиңерге чейин көптөгөн кылымдар өтөт.

– Эмне үчүн ал күндөр абдан алыс? – деп Алтай сурап калууга үлгүрүп калды эле. Ушул заматта жылдызучактын автомаалымдоочусунун дабышы угулду: "Жолдош астронавттар жана ардактуу коногубуз жер уулу, конууга "Номер бир" даярдык жарыяланат! 10080 стринге (Жер убактысы боюнча он секундага жакын) өткөн соң коносуңар".

 

***

Алтайдын тууган планетасы Жерде уулунун экинчи күн үйдө жоктугуна байланыштуу апасы Саян айым тынчсызданып сар-санаага, кайгы-капага батып жатты. Баарынан да мурда ал уулунун сүйгөн кызы Канымгүлгө телефон чалууну чечти. Саян айымдын шаштысы кетип Канымгүлдүн телефон номерин терди. Кыздын бөлмөсүндө телефон шыңгырады. Акын кыз өзүнүн чыгармачылыгынын үстүндө иштеп отурган. Телефондун алгачкы үнүнөн эле ал трубканы заматта көтөрө койду. Сыягы жүрөгү олуттуу кырдаалды сезе койгон го.

– Канымгүл угуп жатат?!

– Менин уулум кайда?! – деп эң оболу өзүнүн ким экендигин тааныштырышы керек эле, бирок энелик сезим күчүнөн улам "менин уулум кайда?!" – деп олуттуу баса белгилеп айтты.

– А эмне болду, Саян эже?! – деп Канымгүл аны үнүнөн тааныды.

– Ай кызым, кантип гана менин уулум сенин үйүңдө да эмес?! Ал үйдө мына эки күндөн бери жок?!

– Ой, Кудай, кантип ушундай болсун, ал бул жерде жок, болбосо телефон чалмак эле да! Милицияга кабарладыңарбы?!

– Ой кызы...

Саян айымдын үнү кокусунан үзүлүп калды. Телефон өткөргүчү заматта лазер нурунун таасиринен үзүлдү. Саян айым кайра-кайра телефон номерин терип жатты, бирок такыр алалбады. Канымгүл артына бурулуп капилеттен Алтайдын бөлмөдө турганын көрө койду. Ал жайбаракат анын жанына жылып барды.

– Кайда жоголуп жүрөсүң, жаным менин?! – байкуш Канымгүл ачуу көз жашын төгүп эреркеп ыйлап Алтайды бек кучактай калды эле.

Кыздын назик колдору ташка урунгандай ооруй түштү. Денеси да сүйгөнүнө даарыгандай балкый албады. Ал анткени:

– Мен Алтай эмесмин! – кескин жарыялады денеси таштай каткан муздак сүйгөнү.

– Ой Кудай! Анда сен кимсиң?!

– Мен – космостук кызматчымын. Артыман жүр, анан бардык суроо жана шегиң жоголот.

– Жок! Мен коркуп жатам! – Алтай аны колдорун