Күздөгү жаандар

Кыргыз прозаиги жана драматургу Мар Байжиевдин аңгемелери жана повесттери замандаштарыбыздын рухий дүйнөсүн чагылдырат. Чыгармаларында калемгер нравалык баалуулуктарды, чындыкты жана гуманизмди көркөм сөзү менен бекемдейт.

Байжиев Мар. Аңгемелер жана повесттер. – Б.: 2005 китебинен алынды

Редакциянын эски, дасыккан машинисткасы Айша апа бир кезде айрым тамгаларды, кээде бүтүн сөздөрдү баспай калып, оркойгон каталарды кетирчү болду. Алгач бул кокустуктар анда-санда гана кезиксе бара-бара мындай каталар көбүрөөк кайталана баштады. Ката кеткенин сезип ал, басылып бүтө жаздап калган барактарды чыгарып, себетке ыргытат, кайрадан басып, тексттин жарымына жете электе бир тамганын ордуна башка бир тамганы басып койгонун байкап, буга катуу бушайман болот. Мурда ал өзү баскан барактарды окуп чыкчу да эмес, редакциянын кызматчыларынын быты-чыт болгон, ал тургай кээде өзүлөрү да окуй албаган ийме-чийме кол жазмаларын да катасыз басып берчү. Эми биринчи бетке кетчү жооптуу материалдарды такшалган Айша-апага бербей, машбюрого кечээ эле келген Гүлсүнгө беришет. Бул көрүнүш картаң машинистканын кабыргасын майыштырып, бушайман кылып, күнүчүлүк туудурду. Муну сезген Гүлсүн чыйратылган абалды бир аз жумшартуу максатында балдарынын күлкүлүү окуяларын сүйлөп, кол жазмалардын бирөөн тандап алып: «О-о, муну басуу менин колумдан келбейт», – деп Айшага кандайдыр бир кырдаалда жасакерленгенсийт. Бирок муну жаш келин атайын жасап жатканын Айша-апа байкап коет. Бир караганга эки аял мээримдүү мамиледе жашагандай сезилгени менен, алар отурган кичинекей бөлмөдөгү ахыбал күндөн-күнгө чыйралып, курчуй берди.

Бир жолу Айша кызматка эртерээк келип, кече кечинде басып койгон материалдарды Гүлсүн окуп чыкканын байкады. Барактардын ар бир бетинде тескери басылган тамгаларды кара карындаш менен оңдоп коюптур.

Айша машинкасына барып отурду да, баш көтөрбөй, көпкө чейин басты. Анын арык, катуу манжалары роялда жакшы билген сонатасын ойноп жаткандай шакылдады.

– Чарчадым! – деди Айша-апа бир кезде.

– Акчага басып жатасызбы? – деди Гүлсүн, өзүнүн машинкасын чакылдата берип.

– Андайдын мага кереги эмне? Жалгыз баш кемпирге канча акча керек дейсиң? Айлыгым жетет. Эртеден кечке чейин баягы эле: «чака-чак, чака-чак». Кайда барбайын ушул дабыш кулагымдан кетпейт. Поезд өтүп бара жатса да дөңгөлөктөрү кадим машинкадай чакылдагансыйт. Музыка ойноп жатса да барабандары мунун тамгаларындай такылдайт, – деди Айша-апа.

Жаш машинистка ишин токтотту, анткени көп сүйлөбөгөн, токтоо апанын мындай кызуу кан сүйлөгөнүн эч качан уккан эмес.

– Эс албайсызбы? – деди Гүлсүн.

– Чики-чик-чики-чик, – деди анын «Мерседеси».

– Мен да ошону ойлоп жүрөм, жашым да небак келип калды! – Чака-чак-чак – чака-чак-чак, – Айша апанын машиникасы катуулай такылдады.

Жаш келиндин ага жөн гана айылга же курортко барып эс алсаңыз деген кеңешин картаң аял, тетири түшүнүп, ыза болду…

– Айша апа, сиз мени туура түшүнгөн жоксуз, – деп Гүлсүн актанууга аракет кылды.

– Айырмасы кайсы, – деди Айша апа ызалуу күлүмүш этип, – баары бир эртедир кечтир пенсияга кетиш керек да.

– Менин кайненем алтымыштан ашты, бирок, дагы эле иштеп жүрөт, – деди Гүлсүн. Чики-чик. – Чики-чик, – деди анын машинкасы.

Айша апа жооп берген жок, машинкасы: така-так-так-така-так-так, – деп такылдай берди.

Машинкалар үн алыша тарсылдайт, алар басыла калганда дубалдагы саат өткөн-кеткен убакытты санап жайбаракат чыкылдаганы угулат.

Бир мезгилде сааттын жез тегерек чайкалмасы селт этип «Баң! Баң! Баң! – деген үн бөлмөгө жайылып, түшкү дем алыш башталганын белгиледи. Гүлсүн дароо ишин токтотту, кичине күзгүсүн ачып, эрдин бир аз боеп эпке келтирди, столунан бөтөлкөдөгү айранын, кагазга оролгон тамак-ашын алып, Айша-апанын барагын басылып бүтөрүн күтүп калды. Бирок, картаң машинистка сааттын какканын укпай калгансып, иштей берди.

– Айша апа, дем алыш, – деди Гүлсүн акырын.

– Бар, бара кой, садагасы! Балдарың бар эмеспи! Мен кийинчирээк чыгам, – така-така-так, – така-так-так-так.

Гүлсүн ийнин куушурду да сыртка чыкты.

Айша машинканын тамгаларын сабап отуруп, жаш кабарчы алып келген баракты басып бүтүрдү да редакторго кетти.

Айша келгенде редактор чай ууртап, кол жазма оңдоп жаткан экен. Ал башын көтөргөндө, Айша-апа машинкага басылган арызын берди, анда: «жашым улгайып, ден соолугум начарлап кеткенине байланыштуу, мени пенсияга чыгарууңузду суранам», – дептир.

– Ысык-Көлгө же Крымга барып эс алып келбейсизби! Москванын жанында эң сонун эс алуу үйү бар. Карагай токой, таза аба, азыр ЦК профсоюзга телефон чалып, аларда эмне бар экенин билейинчи, – деди редактор.

– Жок, Акматбек, камкордугуңузга чоң ыракмат. Мен иштеп бүттүм го. Батып бара жаткан күндү токтотууга болобу? – деди Айша-апа.

Редактор улгайган машинистканын чөккөн көңүлүн көтөрчү сөз тапканча, ал кабинеттен чыгып кетти.

***

Редакциянын чакан залына редактордон баштап үй шыпырган Лиза менен Зууракан апаларга чейин бардык кызматкерлер чогулушту. Столду жашыл сукно менен жаап, үстүнө десте гүл, торт, конфет, шампанский жана машинка коюшту. «Айша-апа менен иштеш кандай жакшы эле, эми Сизди минтип пенсияга узатып жатабыз, ден соолугуңуз чың болсун, жакшы эс алыңыз, бирге иштешкен эмгектештериңизди унутпай, редакцияга баш багып туруңуз», – деген сыяктуу таттуу сөздөрдү айтып, Айша-апага белек кылып көп жылдан бери иштеп жүргөн машинкасын тартуулашты. Отургандар шатырата кол чабышты, фотограф сүрөткө тартты, Айша-апа белекти алып, ракматын айтарда гана бир аз жашып кетти. Отургандар пенсияга чыккан апага узак өмүр каалашты да, редакциянын машинасы менен үйүнө жеткизип коюшту.

Кийинки күнү газетанын бетине «Кош болуңуз, Айша-апа!» – деген кичинекей кабар басылып чыкты. Ошол күндөн тартып Айша-апа кызматка барбай калды.

Биринчи күндөрү эч жакка шашуунун, эрте туруп автобустун токтоочу жерине жүгүрүүнүн эми кереги жок деген ойго көнө албай жүрдү. Үйрөнгөн адаты боюнча, эрте туруп саатын карап, шашып кийинип, тамактанат, анан бара турган жери жок экени эсине түшүп, диванга көпкө дейре отуруп калат. Ал гана эмес, бир жолу редакцияга чейин барып, эшиктин алдында турган Манязов деген корректорду көргөндө гана пенсияга чыгып кеткени эсине түшүп кайра тартты, керээли кечке шаарды кыдырып жүрө берди, анткени, үйдө деле кылар иши жок болучу.

Ошентип тыптынч, тунжураган бири-бирине окшош күндөр өтө берди. Эч ким шаштырбайт, эч ким каттабайт, өзү да эч кимге баргысы келбейт.

***

Март айы келди. Короодо эрий баштаган сары кар жатат. Көчөдөгү арык-чуңкурлар сууга толду. Жумуш кийимчен бир нече киши үйгө кирип келгенде, Айша-апа терезени жууп жаткан эле. Алар саламга келбей үйдүн ичин метрлеп өлчөп киришти. Рулетка кармаган эки бала баткак буттары менен үйдүн ичин аябай булгады. Айша-апа алардын астына суу чүпүрөк ыргытты эле.

– Э-э, апа, эми мунуңдун кереги жок! Бул үйдү бузабыз, өмүрү бүттү! – деп коркурады бирөө.

Жумушчулар кетишти. Айша ошол замат тактайды сүртмөкчү болуп, суу алып келип, чүпүрөктү сыкты да токтоп калды. Бекер убара. Эми бул тактайды жуудуң, жуубадың – баары бир! Көп жылы жашап турган үйүң менен коштошуу оңой бекен. Бул үйдүн босогосун ал кыз кезинде аттап кирди эле. Ушул эле босогодо ал эри менен, анан баласы менен коштошкон, эми минтип жалгыз бой кемпир болгондо биротоло чыгып кетмек болду.

Айша көчөнүн аркы жагында майда балдардын арасында эски үйдүн бузулуп жатканын карап турду. Жап-жаңы комбинзон кийген он сегиз чамасындагы улан каадаланып тамекисин бир соруп, трактордун рычагын тартты. Анан калса түгөнгүрдүн кебетеси деле сүрдүү жана айбаттуу көрүнөт. Берки балдар аны суктанып карап турганын байкап, ого бетер делдейип, азыр деле көкүрөгү пулеметтун амбразурасын жаап, же болбосо танкы менен жекеме жеке чыгып талкалап жиберчүдөй кейпи бар. Бульдозер анын колуна биринчи жолу тийгени байкалып турат. Бала эски дубалды быркырата талкалап кирди. Бульдозер темир бегемоттой күркүрөп, үйдү көздөй жулунуп, сол жагынан бир сүзүп алып кайра артка кетенчиктеди, камыш төбөсүнөн чаң бурк этип, үй кечирим сурагансып майрыя жүгүндү да күр этип жерге кулады, ак тозоңу буруксуп асманга көтөрүлдү.

– Ур-ра-а-а! – деп кыйкырды балдар.

Айша-апанын көздөрүнөн жаш мончоктоду.

Атаганат, эски үйлөрдү бузбагыла деп буйрук бере турган алы болсочу!

Жаңы үйлөр курулсун, эски үйлөрдү бузбай эле койсо гана. Бирок, аттигиң ай, эскини кыйратмайын, жаңыны кура албайсың да! Турмуштун эзелтен бери келе жаткан ыгы ушундай эмеспи.

***

Айша-апа «Тынчтык проспектисинен» ысык-муздак суусу, эки үй-бүлөлүк ашканасы бар жаңы квартирага көчтү. Биринчи күндөрү жаңы турагына көнө албады, кээде түн ортосунда ойгонуп, өзүнүн кайда жатканын түшүнбөйт, анан жаңы үйгө келгенин эстеп, көпкө дейре көз ирмебей жатат.

Берки эки бөлмөгө Медер Рысалиевдин үй-бүлөсү кирди. Өзү отуздар чамасындагы абдан сылык, кийим-кечесине тыкан, келишимдүү жигит экен. СМУда прораб болуп иштейт экен. Аялы Бурул күйөөсүнөн беш жаш кичүү, ал эртеден кечке үй-оокаты, балдары менен алек. Бара-бара чоң үй-бүлөнү башкарган балпайган байбиче болчудай. Азырынча беш жашар Анар менен үч жашар Гүлнар деген эки кызы бар. Кыздары эрте ойгонушуп кыңкыстап, таттуу-паттуу сурашып, ашканага жүгүрүшүп, ваннанын чынжырын тартышып, үй ичин ызы-чууга толтурушат. Ага күрүлдөп-шырылдап унитазга аккан суунун шары кошулат.

Биринчи күндөрү кошуналар ашканадан гана кезигишчү, кийинчирээек эки аял ынтымакташып кетишти. Кечки тамакка Бурул палоо басса, же башка бир түзүк тамак бышырса, ооз тийиңиз деп тарелкага толтура салып Айшага жиберет, кезегинде Айша да ага «досуңдун тоогун алсаң, канжыгасына каз байла» кылып жооп кайтарат.

Жаңы үйдө муздак суу, ысык суу, газ, буу жылыткыч болгон соң Айша толгон-токой үй түйшүгү жумуштарынан бошоду. Ал жай туруп, нанүштө жасайт да, кайсы бир китепти алып, паркка кетет, үйүнө кеч кайтат.

Кээде Айшаныкына Бурул кирип, көпкө дейре наркы-беркини кобурашат. Энеси ээрчип кирген Гүлнар менен Анар столдогу бир нерселерди кармалашат, күмүштөлгөн рамадагы уулунан портретин, бир кезде Кара деңизден алып келген чоң үлүлдү талашып чырылдашат. Терезенин үстүндө илинип турган картинаны алып бар дешет. Ал картинадагы түндүк уюлдагы калың муздарды талкалап кетип бара жаткан кеменин сүрөтү бар. Ал картина плакатка же болбосо конфет орогон кагаздагы сүрөттөй жөнөкөй гана арзан нерсе болучу, бирок Айша аны эч качан таштабай дайым көрүнүктүү жерге илип койчу, анткени аны бир кезде уулу копилкага чогулткан акчасына сатып келген.

Анар менен Гүлнар эски патефонду ачабыз деп чатак салышат. Энеси аларды урушуп колго чабат. Алар бир аз тынчыйт да, кайра чукчуңдашат. Бурул ар түрдүү укумуштуу окуяларды кеп салууну жакшы көрөт. Бир күнү Бурул үстүңкү кабатта жашаган Борис Абрамович Нагорный деген жалгыз бой еврей абышка жөнүндө айтып берди. Ал чачтарач болуп иштеп жүрүп пенсияга чыгыптыр. Жакында ошол чал алтын дүкөнгө барып эң кооз саат сатып келиптир.

Айша ал сөзгө көп ишенбей күлдү. Бирок дем алыш күндүн биринде абышка балконуна эки орундук алып чыкты да үстүнө пил сөөгүнөн оймолоп-чиймелеп жасалган, алтын табагын эки кичинекей жылаңач бала көтөрүп турган чоң саатты койду. Бул сонун буюмдун баасы бар болгондо эле эки-үч миң сом болуш керек. Эртеси абышка ошол саатты балдар бакчасына алпарып, «Бул менин белегим, балдар бийлеп, ойногон залга коюп койгула. Дүйнөдө дагы бир адам жашап өткөн экен деп кийин айта жүрүшсүн», – дептир.

Бурул ушуга окшогон окуяларды айтып, эшиктин коңгуроосу угулганча отура берчү. Күйөөсү Медер көп учурда кечигип, жолдоштору менен келет, кеч болгонуна карабастан, аялына тамак жасатат. Кээде Бурул эрин күткөндөн тажап, балдарын ээрчитип өз бөлмөсүнө кетет.

Бир күнү коңгуроо түнкү саат экиде шыңгырады. Аялы катуу уктап калган окшойт. Эшикти Айша ачты. Медер өтө сылык рахмат айтып, кыңая карап дем алды. Анын аркасынан кимдир мас бирөөнүн шляпасы көрүндү. Айша: «Эч нерсе эмес, эч нерсе эмес» – деген сөдөрдү кобурап өз үйүнө кирип кетти. Бир нече мүнөттөн кийин коңшу бөлмөдөн суранган, анан талап кылган, анан сөгүнгөн сөздөр угулуп, аялдын кейип-кепчигени, бышактаган дабышы чыкты. Анар менен Гүлнар ойгонуп, үн алыша ыйлай баштады. Бир кезде кыздардын үндөрү өчтү, калыбы, аларды башка бөлмөгө алып кетишти окшойт, анан шоокум ашканадан угулду. Бурул тамак ысытып, закускага эт кууруй баштады окшойт. Медер Айшанын эри Мукашка кандайдыр бир окшоштугу бар. Ал дагы Медер сыяктуу зымпыйган, ичинен кайрып, кишиге оңой менен сырын ачпаган туюк адам болчу. Мукаш бир аз ачыгыраак болуп, ички сырынын чет-бучкагын билдиргенде Айша анын үй-бүлө турмушун бузганы жүргөнүн сезет эле го, аны ал бойдон баш тарттырыш үчүн, бардык аракетин жасамак. Баса, болор иш болгондон кийин Мукаш чөк түшүп кечирим сурап ыйлаганда аны үйгө кийирбей койгону туура болдубу?

Ооба, ошондо Айша күйөөсү Мукашты кечирбей койгон! Анан ал аргасыздан кийинки жолуккан аялына кайра кеткен. Ал эми Мукашы менен жашап турганда кандай гана сонун, мээримдүү күндөр болду эле! Айрыкча уулу төрөлгөндө жаркырап жайнап, сүйүнгөндөрүчү! Анан тырмактай Эркини катуу ооруп, экөө тең күнү-түнү көз ирмебей, бири-биринен жашыруун ыйлап, үмүттөрүн үзүп турганда профессор келип балага жаңы дары берип айыктырганда кубангандарычы! Ал кандай бактылуу күндөр эле! Бирок, Мукаш анын бардыгын унутуп, садага чаап, башка аялга кетип калды. Айша ошондо өзүнүн да, баласынын да ызасына чыдабай боздогон. Мукаш чоң шаарга окууга кеткенде жап-жаш Айша кичинекей уулу менен жалгыз калып, кыштын ызгардуу узун түндөрүндө сагыныч жашын канча төктү, жалынып-жалбарып жазган каттарычы! Анан ал каникулга келгенде уулун көтөрүп вокзалдан тосуп чыккандагы сагынган жүрөктүн дикилдегеничи! Ошондон Айша өзүнүн тунук сүйүүсүн, мээримин, ишеничин, өмүрүн – иши кылып бүткүл жашоосун Мукашка арнап койбоду беле. Бирок ал мунун баардыгын баалаган жок. Өтө таш боордук кылды. Эч нерсеге карабай башка аялга кетип калды. Балким, бара-бара Айша сабырдуулук кылып, күйөөсүнүн жоругуна анчалык кейибей, кечирет беле! Балким, ал чоң шаарда окуп жүргөндө жалгызсырагандыр? Мукаш жанында дайым жакын көргөн, ысык-суугуна чыдап, кеңешин, чайын берип, кийим-кечесин карап, эш болуп жүргөнгө көнүп калган адам эмес беле. Балким, ал жанында Айша жок болгондуктан, жалгызсырап жанагы аял менен жакындашып кеткендир? Ал түгөнгүрү да Мукашты абдан сүйүп бапестеп баккандыр. Анын өңү-башы да ыймандуу, акыл-эстүү, көп окуган неме турбайбы. Буга Айша ого бетер ызаланып, күйөөсүн кечире албады. Анан күтүлбөгөн жерден согуш башталып, Мукаш майданга кетип каларын ал кайдан билди. Тылга калтыруучу бронь берсе болбой, суранып жатып, согушка кетип калбадыбы. Мукаш жөнөп жатканда Айша вокзалга барып узатпады, уулу Эркинден гана жылуу мээлей берип жиберди. Күнүлөшүн көргүсү келбедиби, же элден уялдыбы – азыр эсинде жок.

Айша күйөөсүнүн күнөөсүн кечирбей, үйүнө киргизбей койгонунун дагы бир себеби бар эле. Согуш башталардын алдында Мукаштын жаш аялы Айшага келип: «Эже, сиз мени жек көрбөй, кеп-сөзгө келиңиз. Мукаш ичинен өтө кайгырып жүрөт, анда-санда ичип койчу да болду, сизди да, мени да, өзүн да бөйдө кыйнап жүрөт окшойт, мен кайда кетсем да оокатым өтө берет, жалгыз боймун, ден соолугун бузуп майып кылып коебу деп корком, намысыңызды коюп, үйүңүзгө алып кетиңиз, мени да, аны да кечириңиз», – деп жалынган. Бирок ошондо Айша, мисирейип туруп:

– Аныңдын бизге кереги жок, ал уулум экөөбүздү сатып кетти, өзүңө буюрсун! – деп, эшикти шарт жаап, тиги байкуштун шагын сындырган, ыйлаткан. Ошондо Айша туура иш кылдыбы, жокпу?.. Кеп мына ушунда…

***

Мукаш согуштан аман-эсен кайтып келди. Эркин майданда курман болгонун ошол жактан угуптур, кийинки аялы жазган окшойт. Ал Айшаныкына келип, эч нерсе сураштырган да жок, көңүл айтып сүйлөгөн да жок. Эркиндин кара кагазын, Праганын жанында өзүнө окшогон жапжаш аскерлер менен түшкөн сүрөтүн көпкө дейре тиктеп отурду, анан кичинекей Эркин орундукка чолок штанчан минип, фотографтын кулагынан чымчык учуп чыгат деп, көзүн алайтып карап отурган портретин алды да өзүн-өзү кармай албай, шолоктоп ыйлап жиберди. Анан экөө көпкө дейре унчугушпай чай ичип отурушту. Кайгы-муңга чөгүп, жалгыздыкка баш ийген Айшанын да айтар сөзү болгон жок. Башынан далай түйшүктү өткөрүп, мыкаачы согуштун кандуу жаңжалын өз көзү менен көрүп, от кечип келген Мукаш мурда эле көп сүйлөбөгөн, бир аз түнтүрөөк адам эле, эми таптакыр унчукпас болуп калган сыяктуу. Кеч кирип, көз байлаганда ал өз үйүнө кетти, киийнки аялынан майданга кеткенде, курсакта калып төрөлгөн кызы бар экен…

Экөөнүн жалгыз уулу Эркиндин курман болушу күкүктөп аккан турмуштун зор дарыясынын эки өйүзүн кошуп турган жалгыз аяк былкылдак көпүрөнү бир заматта сел алып экөөнү түбөлүккө бөлүп жибергендей болду. Согуштун кыяматтуу сели…

Мурда редакциянын жумуштары белинен басып, алаксытып турган кезде Айша эрин чанда гана эстечү, ачыгыраак айтканда; «Ошондо Мукашты кечирбей койгонум туура беле, жок беле?» – деп, өзүнө-өзү суроо бергенге байланыштуу эстечү.

Бирок, акыркы жылдары, айрыкча эми, пенсияга чыгып үйүндө жалгыз отуруп калганда, ар кандай ойлор, башынан өткөн, унутулуп калган окуялар айланып эсине келе берчү болду. Буга жаңы кошуналарынын мамилеси, негизинен боорукер, жакын адам болуп туруп, өзүн ошого ылайыктуу кармай албаган Медер, күйөөсүнө таарынып, нааразы болуп Айшага даттанган Бурул да бир топ себеп болду окшойт.

Бир жолу коңшусу Медер өтө кеч келди. Далайга дейре күпүлдөгөн үнү, анан ага Бурулдун чайылдаганы кошулуп, талкаланган идиштин шаңгыраганы угулду. Айша эртең менен турса, үй тым-тырс ашканада эч ким жок. «Бурул эртелеп кыздары менен бир жакка кеткен экен» – деп ойлоду. Бирок бир кезде «мамам сизди чакырып жатат», – деп Анар кирди.

Бурул чекесине жоолук байлап диванда ыйлап жатыптыр. Айша киргенде Бурул өпкө-өпкөсүнө батпай шолоктоп, мурдунун суусун, көзүнүн жашын этеги менен сүртүп, көпкө дейре басыла албады. Көздөрүнүн жашын кылгыртып кыздары, энесине абдан боор оорушуп, үн катпай жанында. Анары сүлгүнүн учун колуна ороп, Гүлнара көзүн алайтып, мурду-башы сынган куурчагын көкүрөгүнө кысып турат.

– Мындан ары минтип жашай албайм! – деп буркурады Бурул. Коңшу кемпир абалымды көрүп жалооруйт деди көрүнөт, бирок, Айша андайды жактырчу эмес.

– Көтөр башыңды! – деди Айша айбаттуу үн менен. – Дайыны жок далдыраба! Кайратыңды кетирбе!

Эки кыз тең Айшаны кучактап калышты.

– Анан кантем, Айша-апа? Айлам кетти, – деди Бурул. – Ал мени киши ордуна көрбөйт…

– Сенин жакшы кесибиң бар, иштегин, – деди Айша. – Көз каранды болбо.

– Балдарды ким карайт? – деди Бурул.

– Мен карайм, – деди Айша…

Ошо күндөн баштап Айшанын ой-санаасы эки кызга бурулду. Аларга жаңы жылга карата кандай көйнөк тигип, кандай тартипте тарбиялаш керек? «Биздин бала» деген китеп сатып келип, кечкисин аларга окуп берет да, өзүнө керектүү жерлерин көчүрүп алат. Азыр баланы тарбиялоо боюнча килейген китептер чыкпадыбы. Кыздар эртеден керээли кечке анын бөлмөсүнөн чыгышпайт, кээде жетелешип киного барышат, цирк көрүшөт… Бурул кийим тигүү фабрикасына – сырт кийим боюнча мастер болуп орношту.

Пенсиясын алганда Айша кыздарга эки жуптан ич көйнөк, кызыл жана көк тиш жуугуч щетка, жашыл жана сары секирип ойногуч сатып берди. Бул белектерди алганда Гулнар менен Анар апакелеп мойнуна асылды.

Дүйшөмбү күнү Бурул ишке кетип, кечинде келип, машинага көптөн бери отурбай сүрдөгөндүктөн бир өңүрдү тетири тигип салганын айтып берди. Буга ашканада отурган Айша да, кыздар да, Медер да күлүштү.

Эми Айша-апанын иши көбөйдү: базардан барып эт алат, сүттүн очиретине турат, даамдуу тамак бышырат, кыздарды ээрчитип парк¬ка барат, ал жерде бир нече саат отуруп, жүндөн байпак согот, күндүн өтүп кеткенин байкабай да калат, кечинде чарчап жакшы уктайт. Эми баягыдай кирпик какпай, чакчайып терезени тиктеп жатчу түндөр жок болду. Ал жанагы эки кыздын келечеги жөнүндө көп ойлонот. Анарды – атактуу бийчи, Гүлнарды жазуучу болсо дейт. Буга Гүлнардын шыгы бар – ал жомокторду жана күлкүлүү окуяларды уйкалаштырып, куюлуштуруп, көбүн оюнан чыгарып, чындыктай айтып берет. Ал көп жашап, ушул эки кичинекейдин неберелеринин, чөбүрөлөрүнүн ким болгондугун көрүп, бул эки атактуу аялды өзүм тарбиялагам, демек, өмүрүм бекер өткөн жок деп сыймыктангысы келет.

Айша өткөн турмушун эске түшүрүп, тагдырына нааразы болбой, жүрөгүндө ага баш ийди. Анткени, турмуш улгайганда болсо да минтип ага көптөн бери күткөн эң жакшы, кандайдыр бир мээримдүү нерсени тартуулагандай болду. Өгөй болсо да эки кыз өз ичинен чыккан кара чечекей балдарындай сезилип калды.

Ал тургай үйү да терезесинен кара жапкычты алып салгансып, жап-жарык болуп калды: кечкисин балдардын коңгуроолуу күлкүсү чыгат, жекшемби күндөрүндө мурда музыка угууга ээлеринин чолоосу тийбегендиктен, тумчугуп турган магнитофон эртелеп ырдай баштайт.

Жумуштан кийин Медер үй-бүлөсү менен шаарга кино же цирк көрүүгө жөнөйт, Айша тамак бышырып үйдө калат. Түшкө жакын шайыр-шаттуу, курсактары ач кайтышат да, жаркырап-жайнап тамак ичишет. Гүлнар цирктеги шляпачан көз боочу томолок шарикти жутуп жиберип, анан анын ордуна тыйын түкүргөнүн айтып, торопойдун фокстрот бийлегенин туурап берет.

Аларды карап отуруп, бир кезде бул үй-бүлө ага чоочун болгонуна Айша ишенбейт. Медер өз уулундай, Бурул өз келининдей, Гүлнар менен Анар өз небересиндей көрүнөт. Ал эми өзүн болсо эч качан жалгыз баш жашабагандай, эч качан адамдардан оолактабай, ар дайым аларды сүйүп, дайыма бирге жүргөндөй сезет.

Мурда Айшага бул сыяктуу ойлор экинчи көч менен келер эле. Айрыкча уйкусуз узун түндөрдүн таңында, анык айтсак, жаңы башталган күндү эптеп баштан кечириш үчүн өзүн-өзү алдап, сооротуп, кайраттаныш үчүн ушундай ой-сезимге аргасыздан келе турган. Чынында аялдардын эрдиги башынан өткөн оор турмушка кайрат менен каршы туруп, кандай гана болбосун келечектен үмүт үзбөй, билек түрүп жашаган жерден башталып жүрбөсүн?

– Бул үй-бүлөнүн боосун мен бекитип, балдарына бактылуу күлкү бердим, – деп Айша-апа ичинен сыймыктанат.

***

Балакет каадасынча күтүлбөгөн күнү кирип келди…

Айша Медер менен Бурулдун сүйлөшпөй, тултуюшуп калганын байкады, кайсы бир болор-болбос майда-бараттан таарынышып калгандыр деп ойлоду. Кечинде Медер кызматынан өтө кеч кайтты. Айша эшикти ачканда арактын жыты бур деди. Медер кечирим сурагандай, күңк этип, бөлмөсүнө кирип кетти.

Кийинки күнү баягысы дагы кайталанды. Айша алардын мамилесине кийлигишпей, эрди-катын бир аздан соң өздөрү элдешер деген ой менен Кара– Балтадагы таанышыныкына кетип калды.

Бирок, Айша ойлогондой болбоду. Үйүнө кайтып келсе, столдун үстүндө төмөнкүдөй кат жатыптыр.

«Айша-апа, биз сизди келет деп күтсөк келбедиңиз. Биз Сибирге кеттик. Бир аз иштеп көбүрөөк акча-тыйын табалы, балким, ошондо бардык нерсе жайына келип калабы. Азырынча биздин квартирада Медердин иниси жашап турсун. Ал – студент. Кат жазып турабыз. Мээримиңизден айланайын Айша-апа, бизге кылган жакшылыгыңызды унутпайбыз!!!»

Кайраттуу жүргөн Айша бир заматта бөкчөйгөн кемпир болуп калды. Ал түнү кирпик какпай, мурдагыдай чакыйып терезени тиктеп, ыйлап чыкты.

***

Үй ичи көрдөй жым-жырт. Жалгыздыктын боексуз боз күндөрү, учу-кыйры жок узун түндөрү башталды. Терезенин сыртында сары жалбырактар самсаалап, бириндеп-сериндеп жерге бутагынан ажырап түшүп, күз жай баракат жыла басып келе берди…

Майрамга чейин көп убакыт болсо да, ансыз да таптаза идиш-аяктарын бир нече жолу жууду, кир-коктун баарын машинага салып, үкөктөрдү, тактайларын сырдап, үйүн актады. Эми иштей турган жумушу да калган жоктой көрүнөт. Китеп окуса, көзү талыйт, адабий каармандардын ордуна, оюна такыр башкалар, Гүлнар менен Анар, анан дагы… дагы, мындан көп жылы мурда өмүрүндө биринчи жолу Айшаны чоң эне деп чакырган сары чачтуу ак жуумал кичинекей кыз элестейт…

Ал бир миң тогуз жүз кырк тогузунчу жылы болгон эле…

Эртең менен эшикти кимдир бирөө такылдатты. Айша терезеден эки караанды көрдү: бирөө – чоң, бирөө – кичинекей, февралдын суук күнү болчу. Кыроо тоңгон айнектен алардын жүздөрү көрүнбөйт.

– Бу ким?

– Биз! Эшикти ачыңызчы, – деди аялдын үнү орусча.

– Силер кимсиңер? – деди Айша орусча.

– Ачыңызчы, биз бир нерсе айтабыз.

– Эмнени айтасыңар? – деп чочулады Айша.

– Эркиндин энеси ушунда жашайбы?

– Ооба!

Башына эски тыбыт жоолук салынган жаш келин үч-төрт жашар кызды жетелеп үйгө кирди..

– Силер кимсиңер? – деди Айша алдын-ала.

– Бизби?.. Мына бул сиздин небереңиз, – деди аял, сары чачтуу кыздын башындагы жоолугун чечип.

– Кайсы неберем?

– Сиздин уулуңуздун кызы.

– Уулумдун? Анын курман болгону качан… ал…

Эки аял көпкө сүйлөшүп отурушту, ысык чай ичкен соң кыз уктап калды. Келиндин айтуусу боюнча кырк бешинчи жылы Эркиндин ротасы Украинанын кайсы бир хуторунда эки айча турган экен. Ошондо бул экөө жолугушуп, бири-бирин сүйүп калышыптыр, Эркин кетеринде энесинин адресин калтырып, кат жазып турам дептир, бирок жазбаптыр. Балким ал каты жоголуп кеттиби, же жазууга үлгүрбөй калдыбы. Кара кагазы Прагадан келбедиби… Бир нече айдан кийин согуш бүтүп, боюнда калган кызы төрөлүптүр…

Айша уктап жаткан кызды көпкө чейин тиктеди, бирок уулуна эч бир жери окшобойт, кирпиктери, көздөрү гана капкара экен. Бирок буга окшогон кара көздөр азбы? Веранын келген жеринде мындайлар өтө көп кезигет эмеспи.

Айша эмне кыларын билбей, башы маң болду. Ишенгиси келип эле турат, бирок турмушта эмнелер гана болбойт дейсиң? Эмне үчүн кызда атасына окшогон бир да белгиси жок? Уялчаак жана кишиге көп жугуму жок жапжаш Эркин аз гана мезгилдин ичинде өзүнөн улуу аял менен кантип байланыша калды? Бул жерде ал сүйгөн, аны сагынып күткөн колуктусу бар эмес беле? Кээ бир жесир аялдардын өлгөн эрлери жөнүндө элден сурап билип алып, аларга келип капкайдагы жөө жомокторду айтып, алдап, ишенимге кирип, үйүндө жашап, тамак-ашын ичип, анан бир күнү дурусураак буюмдарын көтөрүп алып жолго түшкөндөр жөнүндө, кайсы бир шүмшүк сокур кемпирди мен сенин аскерден келген уулуңмун деп алдап, үй-мүлкүн өз атына жаздырып алгандыгы жөнүндө жакында газетага да жазылбадыбы. Согуштан кийин мындай окуялар көп кездешчү. Бул келген келинди ошондойлордон экен деп Айша эч ойлогон жок, анын сөзүнө караганда Эркин менен жолугушканы ырас окшойт, бирок кызды Эркинден төрөгөнүнө көп ишенген жок. Согушка жакын жерлерде эмнелер гана болбоду дейсиң…

Кандай болбосун, Вера кызы менен Айшанын үйүнө туруп, заводго кызматка орношту. Бир күнү ал кызматтан кеч кайтып, хор кружогуна жазылдым деп келди. Бир нече күндөн кийин дагы баягысынан да кеч келип киного бардым деди. Жекшемби күнү Вераны кандайдыр бир эркек узатып келиптир. Бул өзү табийгы нерсе экенин Айша билип турса да ичинде жактырган жок. Акырында чыдабай, бир күнү:

– Сени жеткизип жүргөн жигит ким? – деп сурады.

– Ал экөөбүз бир цехте иштейбиз – деди Вера.

– Ал сага үйлөнөм деп жүрөбү?

– Билбейм!.. – деди Вера

«Билбесең аны менен бирге эмне басасың?» – деп суроого Айша батына албады. Анткени, Вера башка үй-бүлөдө, башка шарттарда тарбияланган, европалык аялдардын жорук-жосун, кылык-жоруктары башкачараак эмеспи. Вера менен жанагы жигиттин ортосунда кандай мамиле бар экенин Айша билген жок, бирок эртеси эле ал жигит келинди узатпай калды. Анын ордуна погонсуз китель кийген, ордендердин эки катар ленталарын тагынган кырктар чамасындагы жигит пайда болду.

Аны байкаган Айша Вера менен ачык сүйлөшүүнү чечти.

– Сен мени туура түшүн, – деди Айша. – Экөөбүз ачык сүйлөшөлү. Сен жапжаш, мөлтүрөгөн татынакай келинсиң, сенин келечегиң алдыда. Мен болсом сенин турмушуңа кедерги болуп жатат окшойм. Сен өзүңдүн келечегиңди ойлон, балам. Каадалуу, сени туура түшүнүп, баш кошо турган кишиге жолуксаң, ойдогудай үй-бүлө курсаң, менин эч каршылыгым жок.

Вера эч нерсе айтпастан, шолоктоп ыйлап жиберди. Бул жерге Эркиндин өтүнүчү боюнча, анын кызынын айынан келгенин айткысы келди көрүнөт, бирок, Айша-апа кыздын өз небереси экенинен күмөн санап, ага чыныгы энелик мээримин толугу менен бербей жүргөнүн эстеп унчуккан жок. Бул сөздөн кийин Вера дагы бир аз Айша-апаныкына жашады да акыры кызын алып кетип калды. Дайыма кат жазып турам деген, бирок фабрикага орноштум, жалпы жатаканада турабыз деп, Ташкенттин түбүнөн бир жолу кат жазып, ошону менен үнү өчтү…

***

Айша зериккенинен үйүндө сакталып жүргөн эски каттарды окумакчы болду. Алар анчалык деле көп эмес эле: кагаздары саргарып калган бир нечеси эринен, үч кат уулунан жана дагы бир алакандай кат Верадан келген. Биринчисин Мукаш түштүккө иштеймин деп кетип, кайсы бир кыштактан жазган. Алар анда үйлөнө элек болчу, ал катында иштериндеги кыйынчылыктар, жергиликтүү элдин ырым-салты жөнүндө жазып, ал эми сүйүүсү жөнүндө эң акырында гана «күт» деп коюптур. Андан соң ар кайсы жерден жиберген бир нече кичинекей ачык каттар, аларда Айшанын ден соолугу жөнүндө (Айшанын боюнда бар эле), анан экөөнүн: аялынын жана уулунун ден соолуктары жөнүндө тынчсызданган. Чоң шаарга окууга кеткендеги жазгандары жок: аларды Айша кийин тытып салган, бирок согуш майданынан жазган – биринчи жана акыркы каты сакталуу.

Улгайган аял каттарды көпкө чейин кармалап, тааныш кол жазган тамгаларды карап отурду, бирөөнү да окуган жок, анткени алардын мазмунун Айша небактан жатка билип алган.

Мынакей уулунун каты:

Баланын колу. Ал пионер лагеринен жазган: тамгалары бийлеп жаткансып ийри-муйру. Балдар менен кайыкка түшүп ойногонун үч баракка баяндайт. Экинчи каты татынакай кол менен жазылган. Анысы аскерге чакырылып, Чаджоуга барган жеринен келген. Үчүнчүсү, Праганын жанынан жазылган кат. Анан… андан кийинкиси – суук кабар.

Айша каттарды сарамжалдуулук менен бүктөп, целлофанга ороп, сыртынан лента менен байлай баштады да, байлоосун кайра чечти, – машинкага басып койсомбу деди, анткени – мезгил өткөн сайын кагаздар саргарып, кээ бирөөсү химический карындаш менен жазылгандыктан, өңдөрү өчө баштаптыр. Айша шашпай машинканы столдун үстүнө коюп, чүпүрөк менен чаңын сүрттү, эринин биринчи катын ачып, эски жез сызгычты үстүнө койду, орундукка жайланышып отурду да басмакчы болду. Бирок биринчи беттин жазуулары өчүп калыптыр, сүйлөмдүн бирин да окуп болбойт – аларды Айша жатка окуп, машинкесине басмак болду.

Айша биринчи арипти басты эле, тамгасы жукпады, көрсө тамгасы эскирип кетиптир, жаңы тасма салып. «Кымбаттуу» деген сөздү жазды. Ал керээли кечке иштегенсип колу талып, шалдая түштү. Башын муздак машинкага коюп, терең ойго чөгүп отуруп калды…

Айша башын көтөргөндө, бөлмөгө бүүрүл күүгүм кирип калыптыр. Эртеден бери теректерден күбүлүп жерге түшүп жаткан жалбырактар эми терезеден көрүнбөйт. Каш карайып, думугат. Ал эшикти чоң ачып, балконго чыкты. Күздүн салкын сыдырымы улгайган аялдын бетин аймалап, буурул чачын сеңселтти, бөлмөгө кирип, терезе, эшик жапкычтарды делбиретти. Жамгыр жаңы эле жаап өткөн окшойт, табият да өтүп кеткен жаз күндөрүн эстеп ыйлап жаткансып чатырдан мөлтүр тамчылар мончоктойт. Терезелердин жарыктары биринин артынан бири өчө баштады. Төмөндө асфальт жаркырап, бетинен газ лампалуу узун мамылардын жана имараттардын карарган караандары көрүнөт. Маңдайындагы студенттердин жатаканасынын балконунда мойнун созуп бир кыз турат. Анын сөлөкөтү жарык фонго туш менен тартылган сыяктуу. Артында эшик чоң ачылып, радиодон музыка угулат. Шаардын, үйлөрдүн үстүнөн виолончелдин коңур дабышы сызылып, айбаттуу жумшак үн сүйүү, сагыныч, бакыт жөнүндө ырдайт.

Ысык сүйүү, куса болуу,
    Өтүп кетер бир кезде…

Ырчынын үнү басыла калганда заңгыраган үйлөрдүн, жалтыраган асфальттын үстүнөн виолончелдин коңур дабышы жайкы булуттай калкып, созолонуп небак унутулуп калган терең ой-сезимдерди козгойт.

Кайгылуу сагынычтар баштан өтөр
    Кайрадан илгеркидей жолугарбыз.

Бул романс магдырай баштаган шаарды, сары алтындай кулпурган коңур күздү, айланадагы табиятты, түнкү бейкуттук менен жылдыздуу асманга суктанып, өзүнчө кыялданып, балкондо турган жалгыз кызды термелтип эркелеткенсийт.

«О, кагылып кетейин кызым, алдыдагы өмүрүңдө сени кандай тагдыр күтүп турат болду экен? Мен да бир кезде так сендей эмес белем, мен да боз үйдөн чыгып, тоонун жумшак желаргысына бетимди тосуп тунжурап, далай жолу таңгы Чолпон жылдызын күткөмүн. Бирок, эми минтип… Сенин тагдырың меникиндей болбосун?» – Айшанын эриндери титиреп, көзүнө жаш тегеренди.

– Жок! Жок! Эч качан сен мендей болбойсуң. Эч качан! Сенин бактың үчүн менин уулум курман болгон! Жеке гана менин уулум эмес, миңдеген миллиондогон сонун адамдар кан төгүп, көбү жерде калбадыбы. Алар сени дал ушинтип терең ойлуу асмандагы жымыңдаган жылдыздарды тиктеп, өз бакыты, сүйүүсү, турмушу жөнүндө ойлонсун деп самашкан, ошон үчүн ажалдуу майданга барышкан. Сен ошону билет болдуң бекен, кызым! Же согушта кимдер эмне үчүн курман болгону менен эч кандай ишиң жокпу? Алар жөнүндө сен албетте билесиң, китептерден окугансың, мектептен сабак алгансың. Мүмкүн анын баары муундардын биринин ордуна кийинкилери келген жөнөкөй гана эзелтен бери келе жаткан турмуштун алмашусу сыяктуу түшүнөрсүң… Бирок андай десең өтө жаңыласың, кызым.. – Айшанын башындагы жоолугун күздүн жумшак шамалы тыткылады… Чатырдан тамчы шорголоду. Жаан кайра башталды. Балкондогу кыз үйүнө кирип, эшикти жаап койду. Музыка тумчугуп, күздүн жаандуу шамалы шуулдады…

***

Октябрь аяктап, суук түшө баштады. Айша өңүнөн азып, бир аз картая түшкөнсүдү, кайра мурдагысындай уйкусу качты. Доктурга барып, дары жаздырып, андан көбүрөөк өлчөмдө ичип, бир аз уктагандай болду. Ойгонсо терезеден алтын табактай болуп ай жаркырап карап туруптур. Ваннада суу шылдырайт. Бир кезде ал да токтоп, үй ичи тым-тырс болду. Кулак мурун кескендей тунжуроо. Айша ваннага барып кранды атайын ачып койду. Суу акты, анан шарылдаганы Айшанын балалык кезин, жылаң аяк жүгүрүп, курбулары менен кызгалдак терген тоонун шаркыратма төрүн эске түшүрдү. Кызгалдак! Ал өтө назик гүл! Үзөрүң менен гүлдөрү күбүлүп калат: Балким: «Кызгалдакты такмаңдар. Жерге түшүп кетедү, кыз баланы бакмаңдар – эрге тийип кетедү», – деп уйгурлардын лакабы ошондуктан айтылгандыр…

Ушундай узун күндөрдүн биринде коңгуроо шыңгырады. Айша шашып-бушуп, халатынын топчуларын чала топчуланып, эшикке жетип барды. Кыздарын ээрчитип Бурул келип калдыбы деп ойлоду. Эшикти ачса күлүмсүрөгөн баягы чогуу иштеген Гүлсүн турат. Ал бир аз өзгөрүп кетиптир, анткени келген келинди Айша дароо тааныган жок. Ал кенен тигилген, эки чоң топчулуу костюмчан экен, бир аз толгонсуп, бакырайган көздөрүнөн кандайдыр бир табышмактуу нур чачырайт, ууздай бети аппак бети албырат.

– А, Гүлсүн, кайдан, садагасы? Эмне туруп калдың, кир. Келгениң ырас болбодубу. Башыңа чөп сындырсамбы?

Гүлсүн бир аз уялгансып калды.

Айша ашканага кетип, талинкеге боорсок салып келди.

– Карыган кезде ырымчыл болуп кеттим, кече курман айт эмес беле. Жесең, көлөкөм, боорсокту өзүм бышырдым. И, сүйлөчү, балдарың кандай, турмуш кандай?

– Баары жакшы, – деди келин.

– Азаматсың, чырагым! Мени баары унутушту деп, үмүт үзүп койдум эле…

Гүлсүн эки чоң апельсин алып, столдун үстүнө койду

– Күйөөм Москвадан алып келиптир, ооз тийиңиз, апа.

– Ий-ий, сонун турбайбы! Рахмат, Гүкүн, келгениңе. И, редакцияда кандай жаңылыктар бар? Башка имаратка көчүрөт деди эле, көчтүңөрбү?

– Көчө элек го, – деп ийнин куушурду Гүлсүн.

– Сен эмне, ишке чыкпай жүрөсүңбү?

– Ооба, – Гүлсүн мукактана түштү. – Мен редакциядан сизден кийин эле чыгып алгамын. Уулубуз биринчи класска барды. Жолдошум диссертациясын жактаган. Кызматы жакшы. Мен үйдө бала багып калдым. Кудай аманчылык берсе, жакында дагы бир балалуу болобуз. Үч баланы кантип багарымды билбейм.

Гүлсүн келген себебин айта алган жок, ыңгайсызданып, кемпирге мындан мурда бир да жолу келип койбогонуна өкүнүп, ичинен өзүн-өзү тилдеди. Жок дегенде бир келип жалгыз апанын ахвалын бир сурап койсо, азыр сүйлөшүү да жеңил болбойт беле. Айша келиндин абалын түшүндү, бирок шек алдырбады. Ал эми жаш келин болсо, жакында ысык суусу жана газы бар үч бөлмөлүү квартира алмак болушканын, түстүү чоң телевизор сатып алгандарын, кыскасы, алардыкында жашаган адам эч качан зерикпесин түшүндүрдү. Гүлсүн өтө этиеттик жана чебер сүйлөп жатам деп ойлоду көрүнөт.

– Ооба, бала тарбиялоо оңой иш эмес, – деп баштады Айша-апа. – Менин бир тааныштарым бар эле. Экөө тең жапжаш, татынакай жубайлар эле, бир жалгыз бой кемпир аларга жардам кылып, балдарын багып жүрдү. Балдары ал кемпирди өз чоң энесиндей көрүп, күндүр-түндүр жанынан чыкпай калышкан. – Айша унчукпай калды да, биринчи апельсинин коюп, экинчисин аарчый баштады. – Бир күнү ал жубайлар шарт этип алыска көчүп кетиптир. Байкуш кемпир өз балдарын жоготконсуп, катуу капа болду. Алигиче ыйлап жүрөт…

Айша-апанын көзүнө жаш кылгырганын Гүлсүн байкап калды.

– Абдан убал болгон экен, – деди келин. – Кечирип коюңуз. Айша-апа, мен сизди капа кылып койдум көрүнөт.

Айша-апага балдарын бактырайын деп ойлогон Гүлсүн ошентип келген максатын айтпастан үйүнө кете берди.

***

Эртеңки күндүн курч нуру бетке сайып, көзүн жүлжүйтүүгө аргасыз кылды. Сыртта кар жаап калыптыр. Биринчи кардын салмагын көтөрө албай жыгачтын бутактары майышып, кээ бири сынып кетиптир. Айшанын төшөктөн тургусу келбей терезени карап жата берди. Күн шооласы акырындап жылып өтүп, илинип турган чоң быжыгыр сүлгүгө тийди. Саатты караса – ал токтоп калыптыр. Бир оокумда терезени бирөө акырын черткендей болду. Айша башын көтөрдү. Ал бармак башындай боз чымчык экен. Кичинекей жаныбар бир бутактан бир бутакка секирип, андагы карды түшүрүп, жайланышып канаттарын таранып, куду кылыктанып жаткан сулуудай мойнун койкоңдотуп, күндү карады да бырп этип учуп кетти. Адамың деле ушу тырмактай чымчык сыяктуу экен да: жок жерден жер үстүнө пайда болуп, жарык дүйнөнүн ачуу-таттуусун татып, сүйүп-күйүп, жамандык көрсө кейип ыйлап, жакшылык жыргалында күлүп, түнкү айдын нуруна бөлөнүп, күндүн эртең мененки шооласына жылмайып, анан заматта бырп этип о дүйнөгө учуп кетет. Зор кереметтүү табияттын күрдөөлдүү айлампасынын алдында, жер үстүндөгү түбөлүктүү жашоо менен тирүү жан кутулгус ажалдын алдында адамдын көр оокатындагы майда-барат кагылыштар, өз ара таарынычтар, түшүнбөстүктөр кеп эмес экен да! Андай болсо эмне үчүн Мукаштын жоругун туура түшүнүп, анын күнөөсүн кечире албадым экен? Балким, ал кезде сүйүүм канчалык күчтүү болсо, көңүлүм калганда жек көрүүм да ошончолук курч болгондур? Балким, Мукашым чоң шаарда жүрүп алыстагы эл-журтуна, үй-бүлөсүнө куса болгондур, ошондуктан мээрими жанагы аялга түшкөндүр. Ал эми тигиниси азыркы мага окшоп, жалгыз бой шордуу неме болсо бакытка үмүттөнүп, Мукаштын сунган колун бооруна кыскандыр? Атаганат, адам отуздагы курагында алтымыштагысындай акылман болсо кана!

Негедир үстүңкү этажда жашаган картаң чачтарач эсине түштү. Ал күнүгө эртең менен балконуна керебеттин дат баскан пружиналарынын тагы бар кызыл-ала матрасын жайып, далысын күнгө кактап отурат, күркүлдөп жөтөлүп тамаки чайнайт, анан эт-майы жок тамак бышырып, кружкасын көтөрүп Айшадан кайнак чай сурап кетет. Ал абышка жалгыз өзүнө чай кайнаткандан эринүүчү, бирок, кошуналар аны сараңдыгынан чай сатып албайт деп ушакташчу. Бир жолу картаң чачтарач чайга келгенде Айша:

– Чай муздап калды, ысытып берейинчи, – деди.

– Оой! – деп колун шилтеди чал. – Ысык ичемби, суук ичемби барар жерим жакындап калды…

Терең ойдо жаткан Айша терезенин тырс эткенинен чочуп кетти – баягы бармак башындай чымчык кайра учуп келиптир. Ал татынакай аялдай койкойгон мойнун буруп, Айшага кылчайгандай болду.. Айша аргасыздан мээримдүү жылмайды, күлүмсүрөдү. Чымчык эмнегедир Вераны элестетти. Ал кызматтан келгенде плитанын жанына отуруп, үшүп кеткен колу-бутун жылытканда дал эле ушу чымчыктай тиктечү, мурду да чымчыктыкындай быйпыйган. Өзүнө жарашыктуу эле. Уулу аны менен жашаган соң, сүйгөндүр, эркелеткендир. Балким, кыз чынында эле Эркинден төрөлгөндүр. Башкадан туулса эмне экен? Бала деген – бала да. Ошондой болсо да кыз эч нерседен шеги жок, Айшаны өз чоң энесиндей көрөт эле да. Веранын бир туугандары, жакындары жок – баары согуштан кырылган турбайбы. Анан ал аял жердин алыстыгына карабай, толгон азап-тозок менен бир ай жол жүрүп мында жакынын издеп келген го. Вера өзүнө ылайык адамга жолугуп, аны менен баш кошуп кетип калган күндө да кызды Айшага таштап кетсе, аны эптеп багып, чоңойтуп, күйөөгө берип, анан анын балдарын бакса, минтип төрт тамдын ортосунда соксоюп жалгыз отурбайт эле го. Бул жөнүндө эмне үчүн ошондо, мындан жыйырма жыл мурда ойлонбодум экен? Эмне үчүн ошондо ичимдеги ишенбестигим, арсар ойлорумду жеңип чыга албадым? Жаш белем? Мүмкүн, уулум же эрим кайтып келеби деп үмүт кылгандырмын? Же болбосо сезимимдин тереңинде алдыдагы тагдырыман дагы бир жакшылык күттүмбү? Кантип эле алты саны аман адамды турмуш бардыгынан өксүтүп койсун! Жок, андай деле эмес! Ал кезде мага бир аз гана адамгерчилик, мээримдүүлүк жеткен эмес. Ооба, мээримдүүлүк, – деп Айша-апа өзүнө угуза айтты да, кроваттан башын көтөрдү. Жүрөгүнүн тереңинде көп жылдан бери өйкөп жүргөн шишик жарылып кеткендей болду окшойт – эсине эми келгенсип көпкө чейин мелтиреп отурду.

Вераны жана анын кызын издеп табыш керек! Мына анын эң акыркы адреси! Ал Ташкенттен жазган болчу. Токуу фабрикасына кызматка орношкон. Кызым менен жумушчулардын жатаканасындамын деген. Азыр, албетте, ал жерде жок. Бирок, анын кайда экендиги жөнүндө маалымат калгандыр. Мүмкүн эрге тийгендир? Өз атасынын фамилиясын өзгөрткөндүр. Өзү туулуп өскөн жерине кеткендир! Бирок, аны табууга болот! Ар бир айдын он үчүндө жазуучу Агния Барто радио менен согуш жылдары бири-бирин жоготкондорду издеп кээсин таап жатпайбы. Ага, жаңылыштыкты моюнга алып, кат жазыш керек, аны мындай сөз менен башташ керек: «Ардактуу Агния Львовна, сизге кат жазган алыскы Кырызстанда жашаган бир аял. Мен өз турмушумда эки чоң ката кетирдим. Ошол эки катанын эч болбогондо бирөөнү оңдоого мага жардам бериңиз…» Вера тирүү болсо сөзсүз жоп кайтарат, эгер ал бирдеме болуп калса, анда анын кызы жооп берет. Ошентип бири-бирибизди табышабыз!

Күн найза бою көтөрүлүп калыптыр. Эми анын шооласы арктикадагы муздарды жарып бара жаткан кеменин сүрөтү илинип турган дубалга тийди.

Жок. Иче турган суусу али түгөнө элек. Өйдө туруп, алга басыш керек. Адамдарга барыш керек. Аларга барып, кир жууп, мончо тазалагыч болсо да, кишилер менен аралашып иштеш керек. Сүйүп, жек көрүп, ыйлап, күлүп, иштеп, чаалыгып, жапа чегип, бала сүйүп, алга умтулуп, эс алуунун жыргалдуу рахатын көрүш керек!

Айша кроваттан тез туруп, мойну-башын муздак сууга чайып, күзгүгө келип, сүртүнө баштады. Күзгүдөн аны көк ала чачтуу арык чырай кемпир карады. Оор уйкусуз сары санаадан абдан чарчагандай түрү бар. Көздөрү үңүрөйүп кетиптир, бирок, карегинде билинер-билинбес учкун, ал тургай шоктук байкалгансыйт. Айша тез кийинди да, улагадан тамда илинип турган бир кезде уулу сатып келген сүрөткө көз чаптырды. Сүрөттө муз жаргыч кеме түндүктүн мээримсиз ызгаарына моюн бербей, океандын муздак толкундарын жарып алга карай кетип бара жатыптыр…

***

Эки күндөн кийин Фрунзе-Ташкент поезди Айша-апанын мындан көп жылы мурда биринчи эмгек кадамын аттаган шаарды көздөй дүкүлдөп алып бара жатты.

Вагондун ичи үп, терезеден ысык жел согот. Айшанын орду экинчи текчеде болгондуктан, ал төмөн жакка түшүп отурду. Үчүнчү полкага спорт костюмчан жаштар чыгып алышты, төмөндө баштык-үштөктөрүн ар түрдүү жиптер менен чытырата таңылган чемодандарын араңдан зорго батыштырып улгайган эки толмоч аял жайгашты. Поезд ордунан козголору менен алар чакан столчонун үстүнө бышкан тоок, туздалган бадыраң, алмаларды, повидло жана картошкаларды коюп, жол бою жей да беришти, сүйлөй да беришти. Берки текчеден боюнда бар аялы менен кырк жаштар чамасындагы адам орун алды. Станцияга поезд токтогон сайын күйөөсү түшө калып, жүзүм, айва, дарбыз сатып келет, бирок, аялы эч нерсе жебейт, энтигип ысыкка чыдабай, кайналып жатса керек. Ал аялды Айша өзүнүн полкасына жаткызып, аны ыңгайлуу орноштурду да, тамбурга чыгып тамеки чекти.

Поезд менен акыркы жолу качан жол жүргөнү Айшанын эсинде жок. Канча мезгил өттү, жыйырма жыл өттүбү же отузбу ким билсин. Ошондо ал кайда барды эле? Эмнеге барды эле? Эстей албады. Оор дөңгөлөктөр жүрөктүн сокконундай дүкүлдөп вагондун кыйчылдап термелгени, качандыр эбак болуп өткөндү, алыскы туманда калган турмушту эске түшүрөт. Кийинки жарым кылымдын ичинде башынан эмнени өткөрбөдү, нени көрбөдү…

Көгөргөн ак чокулуу тоолор поезддин артынан калбай закымдап келе жаткансыйт. Кең талаадагы кычынын сапсары гүлдөрү зуулдап вагонду жанып өтүп, күн шооласынын жаралган сары алтын көлдөй көрүнөт. Аны тике кароодон көз уялат. Сары гүлдөр… Баса, бул ажырашуунун жышааны эмеспи! Анысы аз келгенсип, поезддин дөңгөлөктөрү да ажырашуу, ажырашуу деп дүкүлдөгөнсүйт. Ал эми Айшанын тагдырына да ажырашуулар кесепет болбодубу. Ошол ажырашуулардын айынан минтип бир сырдуу, муңайыңкы болуп калбадыбы…

Биринчи ажырашуусу мындан көп жыл мурда болгон… Түн ортосунда ал күйөөсү Мукашты вокзалдан алыскы чоң шаарга узаткан. Анда экөө жап-жаш кези… Чогуу келген достору өз ара акырын сүйлөшө калышып, четке чыга беришти. Айша болсо бетин Мукаштын койнуна катып, негедир ыйлап жиберди.

– Ой, сен эмне, мени өлүмгө узатып жатасыңбы? – деп Мукаш ийнинен кыса кучактады.

– Билбейм, жүрөгүм сыздап кетти, – деди Айша.

– Жаракөрүм. Көп муңайба! Бат эле келип калам.

– Билим алып, чоң начальник болом, – деп тамашалады Мукаш. Бирок жап-жаш Айша уктап жаткан уулун бооруна кысып, жашын токтото албай койду…

Поезд аппак талааны бойлоп зуулдап кете берди. Суусуз какшыган терең арыктар жердин бетиндеги тилкедей бозорот. Колхозчулар топтошуп да, жалгыз-жалгыздап пахта терип жүрүшөт. Эркектер төшү ачык ак көйнөкчөн, ала топучан, аялдар кызыл ала көйнөкчөн. Алар күнгө күйгөн күрөң жүздүү баштарын көтөрүп, кетип бара жаткан поездди узата карап, күлүмсүрөшүп, пахтадай аппак тиштерин ырсайтып, колдорун булгалашат. Жалаң эркектер иштеген топтон кимдир бирөө вагондун тамбурунда кетип бара жаткан спортсмен кыздарга тийишип, бери түшкүлө дегендей колдорун жаңсап, «мен сенин артыңан жердин түбүнө чейин поездди кууп барам», – деп бири тамашаласа, беркилери кыраан каткы күлүшүп, кетип бара жаткан кыздар бири-бирин карап аргасыздан жылмайышат.

Поезддин дөңгөлөктөрү болсо «ажырашуу, ажырашуу» – деп какылдайт.

Мукаш чоң шаардан эмнелерди көрүп, кандай окуп жатканын сүрөттөп, күн алыс дээрлик кат жазып турду. Кийинчирээк каттары сейрек келе баштады. Экинчи жылы ал кат жазууну таптакыр токтотту. Айша үйүнө шашып-бушуп келсе, ящикте кат тургай таш балакет да жок. Күйөөсү тирүү эмес го деп ойлой баштады, бирөөгө айтайын десе тили барбайт. Бирок, аман-эсен келер деген үмүтүн үзбөдү. Чынында эле күндөрдүн биринде Мукаш келди, бирок, күйөөсүнүн келиши Айшаны сүйүнткөн жок, анткени, ал башка бир аял менен келиптир.

Бул окуя Айшаны абдан ызалантып, ишеничин кетирип, жүрөгүн муздатып салды окшойт. Ал бара-бара адамдарды кыртышы сүйбөгөн ачуулуу аял болуп калды. Эркек аттуунун бардыгын жек көрөт.

Согуш башталганда Мукаш биринчилерден болуп майданга аттанды. Айша вокзалга барып, коштошуп, анын жүзүн көрүп, кебетесинде илгерки жосундарынан бир нерсе калган калбаганын байкагысы келди. Бирок аялдык намызы, ич күйүүсү аны вокзалга жибербей, кармап калды. Майданда жүргөндө Мукаш кат жазды, бирок Айша жооп кайтарган жок, килейген квартирада жалгыз уулу менен калды, башталгыч класска сабак берип, эртеден керээли кечке мектепте. Уулу Эркин окуусуна келип отун жарып, меш жагат, казанга жүгөрү нан бышырат, дүкөндүн очерединде турат, кечинде тамак жасайт, сабагын бышыктап, көчөгө чыгып лыжа тебет. Айша менен уулу эртеңки тамакта жана кечинде кезигишип, сейрек сүйлөшөт, Мукаш жөнүндө эч кеп салышпайт. Эки унчукпас адам эмне себептен унчукпай, эмнени айткысы келбей жүрүшкөнүн өзүлөрү жакшы билишет.

Күндөр өттү, айлар өттү. Жылдар өттү. 1944-жылдын декабри да келип жетти. Эркин онунчу класста окуйт. Ал чоңойгон сайын унчукпаган, уялчаак бала болду, көп окуйт, юристтик кесипке кызыгат. Чынын айтканда, Айша өз уулунун ой-санаасын жада калса кандай адам болуп өсүп келе жатканын көп биле бербейт. Өзү окуткан класста доскага шайтан-пайтандын сүрөтү тартылып калса, сыя челектин ичине соргуч кагаз же бор тыгылып калса, кырк баланын кимиси тентектик кылганын жаңылбай таап койчу. Ал эми өз баласы кандай жорукка барарын, кандай мүнөздөгү адам экенин билбейт.

Уулу менен бирге акыркы жолу жаңы жыл тоскону эсинде. Эркин үйгө классташтары менен келди. Үч бала, бир кыз бийлешип, шаракташып күлүшүп, саат он экиде жаңы жылды ураалап тосушту. Анан келген балдар Айшага өз ыктыярлары менен согушка кетип жаткандарын айтышты. Эртеси Айша шаардык военкоматтын алдында болду. Эл көп. Гармондор тартылып, чогулгандар ырдашып, бийлешип, ыйлашып, семичка чагышып жатышты. Топ элдин арасында анда-санда: «Пап-пирос!» – деп кыйкырып, шыпылдаган балдар тамеки сатып жүрүшөт. Айша алардын бирөөнү чакырып, бир пачка «Цветок» деген арзан папирос сатып алды, ичинде жүз даанасы бар экен. Өзү бирөөнү алып чекти.

– Апа, мага да бирди чектирип коюңузчу! – деди далдайган жаш бала. Айша ага бир нече папирос берди, аны көрүп чачтары алынган, анча-мынча кызымтал жолдоштору да келишти. Айша колундагы папиросту балдарга таратып берди. Узатканы келгендер согушка кетип жаткандарды Пишпек станциясына алып кетерин күтүп турушту.

– Келе жатышат, келе жатышат! Комиссариаттын жашыл дарбазасынан колонна көрүндү. Ир алдыда тыпылдаган жаш лейтенант жерди ое басып келе жатат. Тула бою зымпыйып, жап-жаңы мундир шыңга боюна деле жарашыктуу, өзү колоннада келе жаткан балдар курактуу болсо да алардан бир топ улуудай көрүнөт. Аскерге жаңы чакырылгандар жумуш кийимчен, эски-уску пальто, куфайкачан, баштарында жазгы фуражкалар, майданга чыгардын алдында бары бир өзүлөрүнүкүн таштап аскер кийимин кийишет эмеспи.

Колонна вокзалды көздөй жөнөдү. Узатуучулар топурашып алардын аркасынан түшүштү. Эгерде кемпирлердин көз жашы, келин-кыздардын бышактаганы, абышкалардын түнөргөнү болбогондо, булар кайсы бир чоң майрамдагы парадда бара жаткансыйт. Колоннадагы балдар олдоксон тамашалашып, бир туугандары, сүйгөндөрү, өнүп-өскөн шаары, ачык асманы менен коштошуп кетип бара жаткандарын байкатпас үчүн, атайын катуу күлүшүп, согуш анчалык деле коркунучтуу эмес деген түрдү көрсөтүүгө аракет кылышат. Жалаң жапжаш балдар, ар бири ашып кетсе он сегиз, он тогузда.

Эркин оң жак четте бара жатты. Айша уулунун колун кармап, анда-санда көз жашын сүртүп баткак, чалчыкты байкабай башкалар менен бирге кете берди. Эркин: «Ыйлабаңызчы, мама», – деп акырын сүйлөп, жанында бара жаткан татынакай Санияга күнөөлүүдөй карайт.

«О, кагылып кетейин олдоксон балдарым! Силерди ким зордоп, кайда баратасыңар? Өлүгүңдү ит жеген Гитлердин көзүн өз колум менен оюп салсам, моокумум канбас беле! О, чүрпөлөрүм, силердин далайыңар кайра кайтпайсыңар, канчаңар мунжу болуп келесиңер, аны өзүңөр билбей, тамашалашып, күлөсүңөр. Жок дегенде каткырбасаңар боло! Жаркырап-жайнап бара жатканыңарды көргөндө жүрөгүм ого бетер туйлап жатпайбы! Сак болсоңор экен, кагылайындарым!» Айшанын түшүнүгү боюнча душмандын огу этиет кылбаганга жаңылат десе керек, балдарын майданга жөнөтүп жаткан энелердин бардыгынын түшүнүктөрү деле ушундай болсо керек…

«Белоруссию родную,
    Украину золотую,
    И наше счастье молодое
    Мы стальными штыками отстоим!» – деп, алдыда кетип бара жаткандар ырдаганда, арткылары да күркүрөп коштоп, жүздөгөн жаш муундардын хору жерди дүңгүрөттү. Шаркыратмадай күрүлдөгөн үндөрдүн илебинен жол жээгине аза күтүп     тургандай тизилген мырза теректерден сары жалбырактар куюлду. Кийинки мүнөттө ырды колоннаны узатып бара жаткандар да улап кетишти. Адамдардын эбегейсиз кудуреттүү толкуну жолунда учураган кедергинин баарын козголтуп агызып, өзөнүнө батпай, ашып-ташып тоо ылдый буркандаган селди элестетет…

Вокзалга жетип келишти. Коштошуулар башталды. Көз алдындагы окуя Айшага түш сыяктуу сезилет. Эркин баягыдай эле кичинекей чыт курсак бала, ал эми алдында турган шыңга бойлуу, муруту жаңыдан чыгып келе жаткан жигит бейтааныш башка бирөөдөй. Унчугушпай турушту. Мындай учурда кандай сөз айтылат… Вокзалда патефон ойноп, анан кимдир бирөө катуу кыйкырып, жолдомо үгүт-насаат сөз сүйлөдү. Мунун зарылдыгы канча? Кимди үгүттөйт. Согушка барабыз деп аскер билетин мөөнөтүнөн мурда алышкан уландарды үгүттөйбү? Өлкөнүн, элин-жерин, ата журтун сактап калуу үчүн өмүрүн курмандыкка чалууга өз ыктыярлары менен бел байлагандарды үгүттөйбү?

Радиодон: «На позицию девушка провожала бойца» – деген ыр перронду жаңыртты. Эл коштошуп, ыйлашып аскерге бара жаткандарды өпкүлөшүп, ызы чуу, бирок кокус кимдир бирөө майданга баруудан баш тартса, аны ушул эле балдарынан ажырагысы келбей ыйлап жаткан аялдар, кемпир-чалдар оңдурбас эле.

Ышталган капкара паровоз кыйкырып, биринчи коңгуроо кагылды. Адамдар удургуп, ыйлап жаткандардын ыйы, сүйлөп жаткандардын сөздөрү катуулады, репродуктордон салтанатттуу марш угулду.

– Эркинтай, өзүңдү сакта! Суук тийгизип алба. Киймиңди Ташкент¬тен берет бекен? – деди энеси.

– Кам санабаңыз, мама.

– Кат жаз. Мен жөнүндө эч бушайман болбо, өзүңдү сакта, кагылайыным.

Экинчи коңгуроо кагылды. Айша уулун бек кучактап, мойнунан жыттап-жыттап алды… Өмүрүндө акыркы жолу…

– Ыйлабаңыз, мама. Мен аман-эсен келем…

– Кудайым, жалгызымды, кара чечекейимди ажалдан сактай көр.

Эркин ошого чейин үн катпай жанында турган Санияга бурулду. Эки жаш унчугушпай, бири-бирин тиктеп турушту.

– Мына, ушинтип жөнөп жатабыз, – деди Эркин шаардын четиндеги пионер лагерине жөнөп жаткансып.

Саниясы унчукпай башын ийкеди. Энеси жаштар уялбай коштошсун деп вагонду көздөй басты. Эркин кыздын ийнин назик сылап, анын кичинекей колдорун бекем кысты да, элдин көзүнчө өбүүгө батына албай, вагонго чуркап кетти.

Акыркы коңгуроо кагылды. Эркинди кимдир бирөө кол сунуп вагонго тартып алды. Узатуучулар поездди көздөй умтулушту, ый-кыйкырык, ызы-чуу, коштошуулар, опур-топур! Кара паровоз мунун бардыгын түшүнүп тургансып, оор үшкүрүп, жаш уландарды өлүм-житимдүү, каарду майданга сүйрөп кеткенди ыраа көрбөгөнсүп үч төрт кыйкырды да ордунан козголду. Чоюн дөңгөлөктөр жайбаракат кыймылга келип, бир айланды, экинчи айланды, анан дагы… Дагы. Дагы! Катуулады! Катуулагандан катуулап, перрон кыймылга келип, артта кала берди. Узатканы келгендер поездди ээрчип чуркашты, улгайган аял вагондогу баласынын колун кармап, поезд менен кошо чуркап:

– Э, кудай талаа! Былтыр атаң кетип жок болду, эми сен! Ушинтип баарыңар кетип каласыңарбы? – деп буркурайт.

Айша да поездди кубалап жүгүрдү. Ал уулунун күлүмсүрөгөнүнөн башка эч нерсени көзүнө илген жок, башынан жоолугу учуп кетти эле, аны икмдир бирөө ала коюп аркасынан жүгүрдү. Эне вагонду кууп жетейин деп калганда поезд үстүнөн бир нерсени силкип таштагандай булкунуп алып, жүрүшүн катуулатты. Айша поездди токтотуп калчудай жүгүрдү.Бирок, кара мүртөс паровоз вагондорундагы кырчындай жигиттерди ала качып, жеткирбей кетти. Көрпө тебетейчен жигит вагондон башын чыгарып:

– Күткүлө! Бардыгыбыз аман келеби-и-и-и-из! – деп кыйкырды.

Анын кыйкырыгын поезддин күрүлдөгөнү басып, паровоздун кара морунан кара түтүн бурк этти. Узаткандар токтоп, поезд көк жээкке жетип көрүнбөй калганча тура беришти.

«Келеби-и-и-из!» – деген кыйкырык Айшанын кулагына азыр да угулуп тургансыйт, анткени, бардыгы аман келген жок… Бир нече айдан кийин Эркиндин ордуна «Сиздин уулуңуз Прага шаарын бошотууда курман болду» – деген сөздөр жазылган алакандай кагаз келди…

«Уу!» – деп улуган паровоз катуу булкунуп, Айшаны эстөөсүнөн бузду. Поезд кайсы бир чакан станцияга токтоп калды. Вагондордон спорт кийимчен кыздар, балдар жүгүрүп түшүшүп, килейген ак топ менен ойной башташты. Вагон-ресторандан эки кызымтал жигит чыкты, бирөө килейген бош бөтөлөкөнү дөбөчөгө тикесинен койду. Вагондун жанында тургандар бөтөлкөнү бута кылып таш менен ургулай баштаганда, сигнал берилип, элдин баары кайра поездге умтулду. Бута күн шооласына чагылышкан бойдон аман-эсен кала берди.

Айша купеге кирди. Жаш аял бети тамылжып тердеп, чалкасынан жатыптыр…

– Эмки станцияда түшүп каласыңбы? – деди Айша.

– Үйгө дейре эптеп чыдайм дейт. Эми Кара– Сууга чейин станция жок, – күйөөсү кыйналып жаткан аялын жалооруй карады.

Аял үн катпай бир күйөөсүн, бир Айшаны тиктеп жалдырайт.

– Садагасы, сен тамбурга барып салкындап келчи, аялыңа мен көз салып турайын, – деди Айша.

Жигит кечирим сурагансып аялын карады, ал: «Бар, менден кам санаба» – дегендей ишаарат кылды.

Күйөөсү бешмантын алып, купеден чыгып кетти.

– Мындай ахвалда болгон соң, жол жүрбөй эле койсоң болмок экен, кызым, – деди Айша, келиндин бетин сүлгү менен сүртүп.

– Мындай болорун күткөн эмесмин. Дагы жарым ай бар деген. Врачтар жаңылышкан окшойт, – деди келин.

– Бу биринчиңби? – деди Айша.

– Оо, жок, – деп күлүмсүрөдү келин. – Бешинчиси.

– Э, көлөкөм, өзүң канчадасың?

– Жакында отузга толом…

– Кыйналат турбайсыңбы, жаш балдарың менен?

– Кантебиз эми… Экөөлөп эптеп-септеп чоңойтобуз да. Жолдошум жакшы киши, боорукер, ичпейт, баланы жакшы көрөт… Тун балабыз чарчап калган… бир жашында… ошого абдан капа болгон… Ошондон бери бала дегенде жанын берет. Мага эч жумуш жасатпайт. Мейли, жыйырмага жетсе да, төрөй бер дейт. Бала деген жакшы, бирок, минтип жылыга эле чардайып жүргөн уят экен.

– Эмнеси уят? Бала деген асыл да… Кудай баласыздыкты көр¬сөтпөсүн, – деди Айша жаш кылгырган көзүн жашырып.

– Мунусу поездде бара жатканда төрөлсө, атын Жолоочу же Поюзбек деп коебуз да, – келин жымыйып койду.

Айша анын жаздыгын оңдоп, белине тоголоктолгон сүлгүнү койду.

– Дагы канча жол жүрөбүз? – деди келин

– Билбейм, кагылайын. Жакында жетебиз го…

Сырттан күйөөсү кирди. Аялы кыйналып, ысып-тердеп жатканда өзү салкын тамбурда отура албай койду окшойт.

– Эмне келдиң? Салкын жерде дагы отура турсаң болмок… мага бул апа жакшы жардам берип жатат, – деди келин.

– Эч нерсе эмес, азыр Кара– Сууга келебиз, жаныңда эле болоюн. Сизге чоң ыракмат, апа, – жигит өзүнүн текчесине отурду.

Тар күпө бир заматта үп болуп кетти. Айша тамбурга чыкты.

Поезд пахтанын аңкыган талаасын аралап какылдап-шакылдап кете берди. Узун көйнөкчөн зайыптар талаа жумуштарын бүтүрүп турнадай тизилип, бийлеп жаткансып жалгыз аяк жол менен кетип бара жатышат. Ар биринин башында коюп алган жүгү бар. Батып бара жаткан кып-кызыл күн алардын назик жүздөрүнө акыркы нурларын чачат. Аны көргөн Айша суктанды. Бул аялдар таң эртеден талаада иштешип, тамашалашып, күлүшүп, бакылдаган бригадирлерге шылдың, какшыктарды жаадырып, эми чарчашып, бүгүн бүтүргөн жумуштарына өзүлөрү ыраазы болушуп, шаракташып кетип баратышат. Үйлөрүнө келип, муздак сууга жуунушуп, сабиз, чамгыр, кызыл мурч аралашкан жыты буркураган тамактарды бышырып бала-чакасын, кемпир-чалын тойгузуп, анан кату уйкуга киришет. Алар уйкусуз узун түндө көз ирмебей, чакчайып терезени карап жаткан кандай мээнет экенин билишпейт.

Тамбурда салкын тарта баштады, кечки шамал бетке уруп, Айшанын аппак чачтарын сеңселтти. Поезддин жанынан талаалар, адамдар, туттун арбайган бактары зуулдап өтүп, алыста көрүнгөн тоолор калбай ээрчий берди…

…Баса уулунун ордуна келген кара кагаздан кийин эмне болду дейсиң?

Согуш бүттү. Кээ бирөөлөр алты саны аман кайтып, кээси жарадар, мунжу, майпар болуп кайтты. Иши кылып тирүү калгандар жашап, өздөрүнүн мурдагы кесиптерине кайтышты, согушка чейин турмуш жолун таппагандары эми изденип, эми табышты.

Адегенде Айша уулунан түбөлүккө ажыраганына түк ишенбей жүрдү. Илгери уулунун өлгөнүнө ишенбесе, эми уулунун болгонуна ишенбегенсийт… Мына, азыр деле, тамбурда туруп, бир кезде анын үй-бүлөсү, уулу болгонуна көп ишенбегендей. Анын бардыгы жомок, же түш сыяктуу. Ал көркөмдүү жомок эң кызык жерине жеткенде кимдир бирөө аны чочутуп ойготуп, татынакай үмүтүн үзүп, бардыгынан ажыратып салгандай. Согуштан кийин бир нече жыл кенже класстардагы балдарды окутуп жүрдү. Сабактан кийин үйүнө чарчап келип, бир кучак дептерди столго коюп, туфлийин чечип, диванга кулачу да, эч нерсе жөнүндө ойлобой кырк-элүү мүнөт, мемиреп жатчу. Ал эми ар түрдүү капалуу ойлор кумурскадай чубап келсе да ага моюн бербей, жок, бардыгы жайында болот! Уулум кайтып келет, – деп өзүнө өзү кайрат айтчу. Айланасындагы күркүрөгөн өмүр-турмуш жалгыз бой аялды чөктүрбөй күнүгө жаңы дем, жаңырган кудурет берип тургандай болчу. Ал тарбиялап окуткан балдар бир кезде эр жетип, жакшы адам болушат деп үмүттөнчү. Кээде Айша-эжейдин үйүнө окуучуларынын ата-энелери келип, аңгемелешип, акылдашып кетишчү. Айша аларга күлкүлүү окуяларды айтып эрмектешип, убакыттын өткөнүн байкабай да калчу.

Мектепке жаңы директор келип, эми мындан ары негизинен диплому барлары гана иштейт деген шаардык эл агартуу бөлүмүнүн приказын окуп бергенге чейин Айшанын турмушу ушундай болчу.

– Менин дипломум болбогону менен тажрыйбам бар, ал тургай кенже класстар үчүн окуу китебин түзүүгө катышкам, – деди Айша.

– Айла канча, эже. Согуш болсо бүттү. Шарт өзгөрдү. Пединститутту бүткөндөр кызмат издеп жүрүшөт, – деди жаңы директор.

Бир жумадан кийин Айша редакциянын машина бюросунда чакылдатып машинка басып отуруп калды. Бул ишке аны дароо эле алышты.

Поезд жүрүшүн бир аз басаңдатты. Дөңгөлөктөр барган сайын жайыраак дүкүлдөй баштады. Паровоз катуу үшкүрүп, вагондорун шарак эткизип алып токтоду. Тамбурга колуна түрүлгөн сары желекчесин кармап проводник чыкты.

– Вагонго кириңиз, – деди ал.

– Келип калдыкпы?

– Аз калды, – деди проводник.

Айша вагонго кирди. Адамдар чемодандарына, мешокторуна бирдемелерди салып, буюмдарын издешип, чачтарын тарап, кийимдерин кийишип, бирдемелерин байлашып, таңышып, ачышып, жабышып, кобурап бир нерселерди сурашып, ага жооп беришип, сүйлөшүп – иши кылып шашып-бушуп ар бири өзү менен өзү алек.

– Апа, айып этпесеңиз мага жардам берип коюңузчу, – деди келин. – Тигинин такыр эби жок, мени жарым сааттан бери кийинте албай жатат…

Күйөөсү купеден чыгып кетти. Айша келинди кийинте баштады.

– Ушул жерде калалы дедиңерби?

– Ооба, шаарга жете алгыдай эмесмин. Тетиги чемоданда жаңы ич көйнөгүм бар эле, – деди келин.

Айша чемодандан кызыл гүл саймасы бар сары көйнөктү таап чыкты.

– Мен сизге кандайча рахмат айтарымды билбей турам. Мобу жоолукту алып коюңуз. Жапжаңы. Эрим 8-мартта алып берген, – деди келин.

– Жөн эле кой, садагасы! Жоолугум бар.

– Алып коюңуз, апа, – деди келин уялып. – Сиз, мага көп жардам бердиңиз. Купеге кире албай, биздин айыбыздан тамбурда турдуңуз, жакшыраак эс алган да жоксуз. Адамкерчилигиңизге ыракмат, апа.

– Андайды ким болсо да жасамак, кызым. Мындай кооз жоолук жаштарга жарашат, өзүң эле салын, – деп күлүмсүрөдү Айша.

– Бул сиз үчүн өтө эле кызыл-тазыл болсо, келиниңизге, кызыңызга же небереңизге, айтор, кимиңиз болсо, ошонуңузга бериңиз… – деди келин.

– Ыракмат, садагасы! Күйөөң берген белек, өзүңө эле буюрсун, – деди Айша.

– Андай болсо жок дегенде адресиңизди айтып коюңуз? Жакшылык болуп аман-эсен төрөп алсам барабыз, балким, кудалашып каларбыз, – деди келин.

– Тилегиңе ыракмат, садагасы. Адресимди айтканым менен баары бир таппайсың. Жакында кызымдыкына кетем, күйөөсү военный, жакында башка бир шаарга которулат, – деп койду Айша.

Купеге ак халатчан, жеңил замбил көтөргөн эки кыз кирип келди. Келинди этияттык менен жаткызып, вагондон алып чыгып кетишти.

– Аман бол, кагылайын, коркпо, – Айша келиндин чекесинен өпкөндө ал астыңкы эрдин тиштеп, өңү манаттай албырып, чекесиндеги күрөө тамырлары барсайып чыкканын байкады. «Жараткан, жаш неменин жанын кыйнабай аман сактай көр!» – Айша ичинен алкады.

Аңгырай түшкөн поезд ары жөнөдү. Айша өз текчесине барып жатты, ал эми бир купеде жалгыз калса да уктай алган жок. Анын кулагына жаш келиндин сөздөрү дагы эле угулгансып, көз алдында анын шишимек тарткан өңү, барсайган күрөө тамырлары: «Бактылуу экенсиң, тагдырың бактыдан ажыратпасын».

Ташкентте Айша көп буйдалган жок, Вера иштеген фабриканы дароо эле тапты. Директордун орунбасары кадрлар бөлүмүнүн башчысын чакырып, архивден мурдагы кызматчысы Вера Сергеевнанын маалыматтарын издеттирди. Айшага сүрөтүн көрсөткөндө Вера экенин тааныды. «Бирге иштегенбиз, анын кызын да билем, алгач балдар бакчасына, андан кийин музыкалык-интернатка өзүм орноштургам. Бизде иштеп жүрүп жакшы бир жигит менен баш кошуп, андан эки уул төрөгөн. Мындан он жыл мурда күйөөсү жаңы ишке дайындалып, Чимкенттин түбүндөгү райцентрге көчүп кетишкен», – деди кадрлар бөлүмүнүн башчысы. Демек, Вера тирүү экен! Турмушун оңдоп алган тура, башка жакка кетпей, мында калып, казак жигитке тийген экен. Кандай гана болбосун аны табам! Аны табыш үчүн калган өмүрүмдүн баарын жумшаймын! Тапсам, өлөр-өлгөнчө жанынан кетпейм, балдарын багып берем!».

Поезд эки сааттан кийин жөнөйт экен, ага чейин Айша шаарды кыдырып көрөйүн деди. Ташкент абдан өзгөрүптүр, таптакыр таанылбайт. Чаңы буруксуп жаткан көчөлөр асфальтталган, чайханалардын ордуна ресторандар, магазиндер, кинотеатрлар, көп кабаттуу үйлөр салынган, айрыкча шаардын борбору катуу өзгөргөн: Эли да жаңы, жери да жаңы.

Жеке гана шаардын борбору эмес, чоподон жууруп, чабалекейдин үйүндөй кылып салган жепирейген тамдарды бузуп, шаардын чет жакаларын да оңдосо болмок. Жер-жемиши жайнаган базардын жанынан өтүп бара жатып, «Мүмкүн, Веранын неберелери да бардыр», – деп жыты буркураган чоң коон сатып алды.

Кечке жуук аба ырайы өзгөрдү, түн бою вагондун төбөсүн тырсылдатып жаан жаады. Купеде Айшадан башка бакжайган аппак сакалдуу, ак көйнөкчөн, белине шайы жоолук курчанган чал бар экен. Карыя жолду ката унчукпай анда-санда гана жөтөлүп, чоң макиси менен жылтыраган помидорду төрткө бөлүп, тузсуз жана нансыз жеп коюп келе берди. Айша да үн катпай отура берди.

Бир кезде чал төшөгүнө тетири карап жатып коңурукка кирди. Ах, чиркин калган өмүрдүн бардыгын, эч нерсе жөнүндө ойлонбой, дал ушинтип күлүк поездге түшүп алып аны сагынып күтүп жаткан бала-чакасын көздөй зуулдап кете берсе андан ырахаттуу турмуш болор беле?!..

Терезеден жаан көз жашындай мөлт-мөлт куюлуп, сыртта күйгөн фонарлардын жарыктары жалт-жулт этип кайып өтүп, дөңгөлөктөр оор күрсүлдөйт. Поезд эч нерсе менен иши жок, алга зымырай берди. Ыраакта билинер билинбес оттой болуп үмүт үлпүлдөйт. Вера менен кызы өткөндү кечирер бекен? Балким, Вера сенин чоң энең ажаан, ачуулуу, биз барсак ишенбей, кабыл албай койгон, – деп кызына жамандап салгандыр. «Согуштун каарына калып сүйгөнүмөн, эне-атаман ажырап, жетим-жесир, мусапыр болуп, кыйын кезеңде сизди издеп жер түбүнөн келгенде ишенбей, тырмактай кызым экөөбүзгө энелик мээримиңизди ыраа көрбөй кабыл албай койдуңуз эле. Эми эмне келдиңиз?» – десечи. Мейли эмне десе, ошо десин! Жек көрсүн. Үйүнө киргизбей койсун. Кечирим сурайм! Жалынып-жалбарып ыйлайм. Кетпейм… А эгер кызы күйөөгө тийген болсочу! Анда төтөн жакшы, анда баарын Фрунзеге көчүрүп кетем.

Поезд кичинекей станцияларга бир нече жолу токтолду да, кайрадан жүрүшүн катуулатты. Чоюн дүңгөлөктөр жүрөктүн сокконундай дүкүлдөй берди. Калың нөшөр терезени чапкылады. Бир аздан соң күздүн муздак жааны жумшак карга айлана баштады. Айша-апа караңгы купеде олтура албай чынысын алып сыртка чыкты. Вагон бопбош экен. Ашып кетсе төрт-беш адам бар көрүнөт. Проводниктердин купесинде эки кыз чай ичип отурушуптур.

– Шайга келиңиз, эже! – деди көздөрү күлмүңдөгөн кара-тору проводница кыз ордунан жылып.

– Ыракмат, кызым, мына бу чыныга куюп бергиле, купеге барып ичейин, – деди Айша.

– Казыр, казыр, тате-жан, – кара кыз лыпылдап ордунан тура калып мамили чайдан баса куюп берди.

– Мамкентке качан жетебиз, кыздар?

– Азгана калды, – деди кара кыз.

– Жамалка, чоң энеге торттон кесип бер! – деди ак жуумал проводница кыз кыргызча. – Же жигитиң берген тортуңду аяп турасыңбы?

– Ой, койшу энди, – деп казак кыз уяла түштү да, торттон үч бурч кылып кести.

Айша кыздарга ыракматын айтып, купесине кетти. «Чоң эне». Ушул сөздү ал баякы кичинекей ак жуумал кыздан угаар бекен. А балким анын баласы бардыр! Окшоштук тукум кууйт эмеспи.

Поезд токтоду. Купеге ак жуумал проводница кирип келди.

– Апа, Манкентке келдик, – деди кыз.

Айша чакан чемоданын көтөрүп вагондон түштү.

Поезд жөнөп кетти. Кеч күздүн бапылдап жааган сары кары жылуу жерге жетпей эрип жатты. Станцияда эч ким жок экен. Жалгыз гана улгайган кара шинелчен, кара беретке кийген семиз аял шлагбаумдун карала кашаасын, Айшага жаңы жол ачкансып, өйдү көтөрдү. Айша-апа алдыда жап-жакын, кол жеткендей жердеги үмүттөй көз уялтып, отторун жымыңдаткан шаарчаны көздөй жол тартты.

1964-ж.

Текст толугу менен Word форматында көчүрүлсүн

© Байжиев М., 2005