Ж. Лондон. Ак Азуу

Окурманга сунушталган бул китепте Жек Лондон жаныбарлар боюнча чоң адис катары көрүнөт. Ал жаныбарлардын кыялы менен жүрүм-турумун ар түрдүү жашоо жагдайларында чеберчилик менен сүрөттөгөн. Анын жаныбарлар жөнүндөгү көптөгөн чыгармаларында терең социалдык маани жатат. Мында коомдук катаал мамилелер жаныбарлар дүйнөсүнүн зоологиялык катаалдыгы менен салыштырылган учурлар аз эмес.

Жек Лондон. Ак Азуу. Повесть. Англисчиден кыргызчага которулду / Сүрөтчү. Б. Жайчибеков. – Б.: Mara, 2011. – 165 б. китебинен алынды

УДК 821.111
    ББК 84.7
    Ж 49
    Ж 4703040100-11
    ISBN 978-9967-11-325-1
    Тиражы 2000 нуска. Сатыкке эмес. 

Которгон Т. Абдиев
    Басманын редактору Ы. Кадыров
    Сүрөтчүсү Б. Жайчибеков

АВТОР ЖӨНҮНДӨ

Жон Гриффит Чейни 1876-жылы 12-январда Сан-Францискодо туул ган. Болочок жазуучунун апасы Флора Веллман музыка мугалими, атасы Уильям Чейни астролог болгон.

Бала төрөлгөндөн кийин Флора аны бир азга өзүнүн мурунку күңү Виржиния Прентисстин камкордугуна калтырып кеткен жана бул аял Лондон үчүн абдан жакын киши болуп калган. Ошол 1876-жылдын аяк ченинде Флора АКШдагы Жарандык согуштун майыбы жана ардагери Жон Лондонго турмушка чыгып, баланы өзүнө алган. Аны Жон Лондон деп атай башташкан (Жек – Жондун эркелеткен түрү). Кийинчерээк үй-бүлө Сан-Францискодон Окленд шаарына көчүп, Лондон мектепти ушул жерден бүтүргөн.

Жек Лондондун оор эмгек жолу эрте башталган. Ал окуучу кезинде эле кечки жана таңкы гезиттерди саткан. Он төрт жашында башталгыч мектепти бүтүрүп, консерва фабрикасына жумушчу болуп кирген.

Жумуш оор болгондуктан, ал жерден кетүүгө аргасыз болгон. «Устрица каракчысы» болуп, Сан-Франциско бухтасында мыйзамсыз түрдө устрица уулаган (бул «Балык кайгуулчусунун аңгемелеринде» баяндалган). 1893-жылы Япониянын жээктери менен Беринг деңизине деңиз мышыгын уулаганы бараткан кемеге матрос катары жалданган. Бул алгачкы деңиз сапары Лондонго өзгөчө таасир калтырып, анын кийинки деңиз аңгемелери менен романдарынын («Деңиз бөрүсү» ж.б.) негизин түзгөн. Кийинчерээк ал кир жуугуч жайда үтүкчү жана от жагар болуп иштеген (бул «Мартин Иденде» баяндалган).

Лондондун «Япония жээгиндеги тайфун» аттуу алгачкы чыгармасы 1893-жылы 12-ноябрда жарык көрүп, Сан-Францискодогу гезиттердин биринин биринчи сыйлыгына татыктуу болгон.

1894-жылы жумушсуздардын Вашингтонго жасаган жүрүшүнө катышып («Чыда!» очерки), селсаяктыгы үчүн бир ай түрмөдө отур ган («Жоошутма көйнөк»). 1895-жылы АКШнын Социалисттик жумушчу партиясына мүчө болуп кирип, 1900-жылдан баштап (айрым булактарда 1901-жыл деп көрсөтүлгөн) АКШнын Социалисттик партиясынын мүчөсү болгон жана 1914-жылы (кээ бир булактарда 1916-жыл деп көрсөтүлгөн) андан кол үзгөн. Мунун себеби катары арызда пар-тиянын «күжүрмөн рухуна» ишенбей калгандыгы айтылган.

Өз алдынча даярданып, кирүү сынактарын ийгиликтүү тапшыруу менен Жек Лондон Калифорния университетине өткөн, бирок каражатынын жетишсиздигинен улам 3-семестрден кийин окууну таштоого мажбур болгон. 1897-жылы жазында Жек Лондон «алтын оорусуна» (Gold Rush) кабылып, Аляскага кеткен. Түндүк кышынын азап-тозогун көргөн соң 1898-жылы Сан-Франциского кайтып келген. Тагдыр Жек Лондонго алтын эмес, болочок чыгармаларынын кейипкерлерин тартуулаган.

Ал Аляскага барып келген соң 23 жашынан тарта адабиятка олуттуу түрдө киришкен: 1899-жылы алгачкы түндүк аңгемелери, 1900-жылы «Бөлтүрүк» аттуу алгачкы аңгемелер жыйнагы жарык көргөн. Анан төмөнкү аңгемелер жыйнактары чыга баштаган: «Ата-бабасынын кудайы» (Чикаго, 1901), «Аяз балдары» (Нью-Йорк, 1902), «Адамга ишенүү» (Нью-Йорк, 1904), «Ай жүзү» (Нью-Йорк, 1906), «Жоголгон жүз» (Нью-Йорк, 1910). Өзгөчө «Кар кызы» (1902), «Деңиз бөрүсү» (1904) жана «Мартин Иден» (1909) сыяктуу романдарынан улам элге кеңири белгилүү болгон. Жазуучу абдан көп иштеген: күнүнө 15-17 сааттан отуруп, узакка созулбаган жазуучулук өмүрүндө кыркка жакын китеп жазган.

1902-жылы кабарчы катары Англияда, тагыраак айтканда, Лондондо болуп, мында «Түпкүрдөгү адамдар» (People of the Abyss) деген китеби үчүн материал жыйнаган. Бул чыгарма Англиядагыдан айырмаланып, АКШда ийгиликке ээ болгон. Америкага кайтып келгенден кийин ал ар кайсы шаарларда, негизинен социалисттик маанайдагы лекцияларды окуп, «Жалпы студенттик коомдун» бөлүмдөрүн уюштурган. 1904-1905-жылдары Лондон аскердик кабарчы катары Орус-япон согушунда болгон.

Жек Лондондун эң белгилүү романдарына «Бабалар үнү», «Ак Азуу», «Чаар балык», «Темир согончок» жана «Мартин Иден» кирет.

Лондондун өлүмүнүн себеби бир топ талаштарды туудуруп келет. Көптөгөн эски булактарда анын өзүн өзү өлтүргөнү баяндалат жана бул азыркы учурда да улантылууда. Бирок бул анын каттарына негиз-делген ушак болуп эсептелет. Ал уремиядан улам 1916-жылы 22-ноябрда өз ранчосунда каза болгон. Лондон ооруну басуу үчүн морфий ичкени белгилүү, сыягы, ал морфийди атайын же кокусунан көбүрөөк ичкендиктен каза болсо керек.

Окурманга сунушталган бул китепте Жек Лондон жаныбарлар боюнча чоң адис катары көрүнөт. Ал жаныбарлардын кыялы менен жүрүм-турумун ар түрдүү жашоо жагдайларында чеберчилик менен сүрөттөгөн. Анын жаныбарлар жөнүндөгү көптөгөн чыгармаларында терең социалдык маани жатат. Мында коомдук катаал мамилелер жаныбарлар дүйнөсүнүн зоологиялык катаалдыгы менен салыштырылган учурлар аз эмес.

«Ак Азуу» чыгармасында адам мамилелери «кызыл кекиртек кумары» өкүм сүргөн жапайы Түндүк кейпинде, дүйнө болсо кара курсактын камы үчүн бири-биринин артынан сая түшүп кууп, бири-бирин жеген майдан кейпинде берилет.

I БӨЛҮМ

I бап. Куугун

Муз тоңгон дайранын өйүз-бүйүзүндөгү карагай токой түнөргөндөн түнөрөт. Өткөндөгү шамал дарактардын кийген кыроосун сыйырып кетип, эми алар күүгүмдө капкара болуп, ызырынгансып, бири-бирине сүйөнгөнсүп турат. Айланада тунжураган жымжырттык. Жашоо дегенди, кыбыр эткен кыймыл дегенди билбеген бул аймак ушунчалык ээн, ушунчалык какшаган суук болгондуктан, бул жердин өкүм сүрүп турган маанайын көңүл чөктүрөт деп айтууга да ооз барбас эле. Бул күлкү, бирок кайгыдан да жаман күлкү эле, сфинкстин жылмаюусундай мисирейген, шаңгыраган аяздай ичти калтыраткан күлкү болчу. Алмустактан бери келаткан бул акыйкат жашоонун, жашоо үчүн күрөштүн пайдасыз экенин карап, каткырып күлүп турчу. Бул чөл, каны-жанына чейин тоңуп калган Түндүктүн улуу чөлү болчу.

Бирок ага моюн бербей кыбыраган бир нерсе бар эле. Тоңуп калган суунун үстү менен чанага чегилген иттер келаткан. Үрпөйгөн жүндөрү кыроолонуп, ооздорунан чыккан булоо дароо түгүнө жабышып, жылт-жулт эткен кристаллга айланып калып жатты. Иттер кайыш тасмалар менен чананы сүйрөп келатышты. Таманы жок, кайыңдын калың кабыгынан эле жасай койгон чана карга батып калган. Алдыда толкун сыяктуу болуп жаткан карды сүзүп калбасын деп алды бир аз жогору карай ийилген. Чананын үстүндө бекем байланган узун кууш сандык. Анда башка буюмдар да бар эле: кийим-кечек, балта, кофе кайнаткан идиш, таба, бирок чананын бир топ жерин ээлеп жаткан ушул кууш, узун сандык баарынан мурун көзгө урунат.

Иттердин алдында жапкакчан бир киши араңдан келатат. Чананын артында экинчи киши илбийт. Чанадагы сандыкта көрөр азап-тозогун көрүп бүткөн үчүнчү киши жатат, анткени Түндүктүн улуу чөлү аны кайрып сындырып, кыймылдагыс, күрөшө алгыс кылып салган. Ал кыбыраган кыймылды сүйбөйт. Ал жашоого каршы, анткени жашоо дегениңдин өзү кыймыл, ошондуктан ал кыбыраган нерсенин баарын токтотконго умтулат. Деңизге карай шашкан сууну тоңдуруп токтотот; дарактардын ширесин соруп алып, өзөгүнө чейин тоңдурат; бирок ал адамдын өжөрлүгүнө өтө өчөгүшүп айыгышат, анткени киши –дүйнөдөгү эң тынчы жок жандык, дайыма өжөрлөнүп, ар кандай кыймыл акырында токтойт деген улуу чөлдүн эркине каршы турганы турган.

Бирок чананын алды-артында эр жүрөк, муңбаган, али тирүү эки киши келатты. Алардын кийими жумшак ийленген териден тигилген эле. Чыгарган булоо деми дароо музга айланып, кирпиктерин, жаактарын жана эриндерин каптап калгандыктан, жүздөрү көрүнбөйт. Ушундан улам алар аркы дүйнөдөгү арбактарды көөмп жүргөн сырдуу табытчыларга окшоп турду. Бирок бул бет каптын алдында кайгынын, табалаган, тунжураган жымжырттыктын өлкөсүнө тартынбай кирип, дүйнөнүн кубаттуу күчү менен коркпой теңтайлашып, көз жеткис ээн, бейтааныш мейкиндикке каршы турган адамдар бар эле.

Алар унчукпай, демин дене кыймылына гана жумшап келатышты. Айланада ың-жыңсыз тунжураган жымжырттык. Ал суучулдун денесин кыскан суу сыяктуу акыл-эсти кысып турат. Чексиздиги, мыйзамынын бузулгустугу менен эзип турат. Аң-сезимдин эң түпкүрүндөгү булуң-бурчуна чейин жетип, жүзүмдүн ширесин сыгып алган сыяктуу адам рухуна мүнөздүү болгон текеберлик, бой көтөрүү сыяктуу жасалма, жаңылыш нерселерди сыгып алып, адам деген табияттын сокур күчтөрүнүн оюнун билбей эле өз жолун издеп тырбалаңдаган көр пенде, бир жандык деген ойго ынандырат.

Бир саат өттү, эки саат өттү. Алыстан созолонуп улуган бир үн келгенде, кыска, бозоргон күндүн жарыгы өчүп бараткан эле. Бул үн көккө атып чыгып, жетер жерине жеткен соң калтырап-титиреп бир аз кармалып турду да, анан бара-бара угулбай калды. Жаалданганы, өзөрүп ачыкканы болбосо, муну бирөөнүн адашып жүргөн жанынын көөдөн жарган ыйы десе да болор эле. Алдыда бараткан киши бурулуп, чананын артындагы менен тиктеше түштү да, экөө тең баш ийкеп коюшту.

Жымжырттыкты ийнедей тешип улуган үн кайра угулду. Экөө тең үндү тыңдап, чыккан жагын билгенге аракет кылышты. Үн болсо жана эле өздөрү басып өткөн карлуу талаа жактан келип жатты. Көп өтпөй эле бириси ага жооп кайтарып улуду, аныкы да арттан, бирок сол жагыраактан чыкты.

– Булар бизди ээрчип келатат, Билл, – деди алдыдагы киши. Үнү каргылданып, араң сүйлөдү.

– Тамагы жок да, – деп жооп кайтарды жолдошу. – Канча күндөн бери бир коёндун изин көрө элекмин.

Жолоочулар унчукпай калышты, бирок кулактары арттан келип жаткан улуган үндөрдө болчу.

Иңир киргенде, иттерди дарыянын жээгиндеги карагайларга буруп, өргүүгө токтошту. Оттун жанындагы табыт отургуч да, үстөл да болуп калды. Ары жакта топтошкон иттер бири-бирине ыркырап, алыша кетип жатканы менен эмнегедир оттон алысташпайт.

– Буларыңдын оттон алыстагысы жок, Генри, – деди Билл.

Муз салынган кофе кайнатуучу идишти отко коюп жаткан Генри унчукпай баш ийкеди. Табытка отуруп, тамакка киришкен соң гана кобурады:

– Булар жан сактаганды билишет. Бул жерде тамак беришерин, тиякка барса өздөрү бирөөгө тамак болуп каларын да билишет. Булардан өткөн акылдуу неме жок.

Билл башын чайкап койду:

– Ай, ким билет.

Жолдошу аны таңыркай карады.

– Булардын акылынан шектенгениңди биринчи жолу угуп жатам.

– Генри, – деди Билл төө буурчакты ойлуу чайнап жатып, – мен тамак берип жатканда иттердин алыша кеткенин байкадыңбы?

– Чын эле бүгүн талаш адаттагыдан көбүрөөк болду, – деп ырастады Генри.

– Бизде канча ит бар, Генри?

– Алты.

– Мына, Генри... – Сөзүм олуттуураак болсун деп, Билл бир аз тыным жасады. – Мен да биздин алты итибиз бар дейм. Каптан алты балык алып, иттердин ар бирине бирден балык бердим. Бирөөнө жетпей калды, Генри.

– Жаңылыш эсептеп алсаң керек да.

– Бизде алты ит бар, – деп кайдыгер кайталады тигил. – Мен алты балык алдым. Жалгыз кулакка балык жетпей калды. Кайра келип, бир балык дагы алып бардым.

– Бизде болгону алты ит бар, – деп көжөлдү Генри.

– Генри, – деп сөзүн улады Билл, – мен бардыгы ит болчу деп айта албайм, бирок балыкты жетөө жеди.

Генри чайнаганын токтотуп, оттун ары жагындагы иттерди санады.

– Азыр алтоо эле.

– Бирөө качып кетти, мен көрүп калдым, – деп каршы болду Билл. – Жетөө болчу.

Генри ага боор ооруй карап турду да, анан мындай деди:

– Ушул саякатыбыз бүтсө, абдан сүйүнөт элем.

– Мунуңду кандай түшүнсө болот?– деп такыды Билл.

– Биз алып бараткан жүктү айтып атам, ушунун айынан көзүңө ар нерсе көрүнүп жатпайбы.

– Мен да ошентип ойлодум эле, – деп олуттуу жооп берди Билл. – Бирок ал качып кетери менен карды карасам, изи жатыптыр. Анан иттерди санадым, алтоо экен. А изи болсо тигинде турат. Көргүң келеби, жүр, көрсөтөйүн.

Генри жооп берген жок, унчукпай тамагын жеп бүтүп, ысык кофесин ичти. Анан оозун колунун сырты менен сүрттү да:

– Демек, сенин оюңча бул...

Созолонуп муңдуу улуган үн анын сөзүн бузуп кетти.

Ал унчукпай тыңшап калды да, анан улуган тарапты көрсөтүп, жанагы сөзүн бүтүрдү:

– ...тияктан келген конокпу?

Билл башын ийкеди.

– Башка эч нерсе деп айта албайсың. Иттердин кантип талашканын өзүң көрбөдүңбү.

Созолонуп улуган үндөр барган сайын үн алыша көбөйүп, ызы-чуу түшүп жатып калды. Алар ар тараптан чыгып, жаны чыгып корккон иттер үймөлөктөшө отко кирип келип, жүндөрү күйүп кала жаздап жатты.

Билл отундан отко көбүрөөк ыргыткан соң, канжасын күйгүздү.

– Такыр эле жылдызың түшүп калды го, – деди Генри.

– Генри... – Билл канжасын ойлуу тартып отурду. – Ойлоп отурсам, бул бизге караганда бактылуураак экен. – Ал өздөрү отурган табытты чапкылап койду. – Биз өлгөндө, Генри, ит-куш жеп кетпегидей кылып корумдап коюшса жакшы.

– Сенде да, менде да мунукундай тууган-урук, акча деген жок, – деп кошулду Генри. – Экөөбүздү ошондой алыска ким алып барып көммөк эле.

– Мен ушуга түшүнбөй койдум, Генри, бул өз мекенинде лорд же ошол сыяктуу бир неме экен, тамак, жылуу жууркан менен иши болгон эмес экен, анан ушундай жыргап жашаган киши ушул көрдүн көтүнө эмнеге келди экен дейм да.

– Ооба, үйүндө карыганча жыргап жашай берсе болмок, – деп макул болду Генри.

Билл сүйлөйүн деп оозун камдап барып, сүйлөбөй калды. Мунун ордуна ал ар тараптан чулгап турган караңгылыкты көрсөттү. Көөдөй караңгыдан эч бир караан байкалбай, эки көз гана чоктой күйүп турду. Генри экинчи, анан үчүнчү жуп көздү көрсөттү. Чоктой күйгөн көздөр аларды акырындап ороп келатты. Бир жерден жок болуп кеткен көз дароо башка жерден пайда боло калып жатты.

Иттердин барган сайын тынчы кетип, бир маалда коркконунан оттун жанына үймөлөктөшүп, адамдардын аяк алдына кыңшылап сойлоп келишти. Тополоңдо бир ит отко кирип кетип, каңшылап жиберди. Аба куйкум жыттана түштү. Көздөрдүн курчоосу үзүлө түшүп, артка кеткендей болду, бирок иттер тынчтана түшөрү менен кайра мурунку ордуна келип калды.

– Генри, иш чатак! Патрон аз калыптыр.

Билл канжасын тартып бүтүп, бая тамактын алдында карга жайып койгон карагай бутактарынын үстүнө тери менен жуурканды жая салып, төшөк салып жаткан жолдошуна жардамдаша баштады. Генри жөтөлүп, чокоюн чече баштады.

– Канча патрон калыптыр дедиң?– деп сурады ал.

– Үчөө, – деп жооп берди тигил. – Үч жүз болсо кана. Бул шайтандардын акесин таанытпайт белем.

Ал тиги күйүп турган көздөр жакка муштумун кезеп койду да, чокоюн отко жая баштады.

– Ушул күн да кичине жылыса болот эле, – деп божурай берди Билл. – Эки жума болуп баратат, элүү градустан түшө элек. Эмнеге жолго чыктым экен дейм да, Генри. Ушул мага анча жакпай турат. Бир кызыктай болуп турам. Эртерээк жетсек да, ушул ишти бүтүрсөк. Азыр экөөбүз Мак-Герри фортунда каминдин жанында криббедж ойноп отурсак.

Генри бир нерсе деп кобурады да, төшөккө жата кетти. Үргүлөп баратканда, жолдошунун үнүнөн ойгонуп кетти:

– Генри, эмне үчүн иттер жанагы балык жеп кеткен немени талап кетишкен жок? Мен ушуга кыжалат болуп жатам.

Сен өтө эле кемпир кыял болуп баратасың, Билл, – деп уйкусураган жооп угулду. – Мурун мындайың жок эле. Болду эми, укта, эртең менен кыргыйдай болуп каласың. Сен зарынадан улам эле ушундай болуп жатасың.

Экөө оор дем алып, катарынан бир жууркандын алдында уктап жатышты. От үлүңдөп күйүп, чоктой күйгөн көздөрдүн курчоосу улам-улам жакындап жылып келатты. Иттер бири-бирине ыкташып, көздөрдүн кээ бири өтө жакындап келип калганда айбат кылып ырылдап жатышты. Бир маалда алар өтө катуу ырылдап жиберишти эле, Билл ойгонуп кетти. Ал шеригин ойготуп жибербейин деп акырын турду да, отундан отко салып койду. От жалындап күйүп, күйгөн көздөр артка чегинди. Билл топтошкон иттерди карап, көзүн сүртүп, кайра үңүлө тиктеди. Анан кайра жууркандын ичине кирип жатты.

– Генри!– деди ал. – Эй, Генри!

Генри онтолоп ойгонду да:

– Дагы эмне болуп кетти?– деп сурады.

– Эч нерсе, – деген жооп угулду, – эми кайра жетөө болуп калыптыр. Азыр эле санадым.

Генри буга нааразы болуп бирдеме деп кобураган болду да, кайра коңурук тартып уктап кети.

Эртең менен ал биринчи ойгонду да, шеригин ойготту. Саат алты болгону менен таң атканга чейин дагы үч саатча бар эле. Караңгыда Генри тамактын камын кылып, Билл болсо буюм-тайымдарды жыйнап, чанага жүктөп жатты.

– Генри, сен канча ит бар деп айттың эле, – деп сурады Билл капыстан.

– Алты.

– Туура эмес, – деди Билл табасы кангансып.

– Кайра жетөө болуп калыптырбы?– деп сурады Генри.

– Жок, бешөө, бирөө жок.

– Эмне дейт, шайтан алгыр! – деп кыйкырган Генри ишин таштап, иттерди санаганы кетти.

– Туура айтыпсың, Билл, – деди ал келип, – Фэтти качып кетиптир.

– Жылт койгон экен, түгөнгүр, байкабай да калдык. Эми таап көр аны.

– Болору болду да эми, – деп койду Генри. – Тирүү эле жеп коюшту го дейм аны. Жанагы желмогуздар талап-булап жеп жатышканда каңшылагандыр байкуш.

– Ал башынан эле келесоороок ит болчу, – деди Билл.

– Келесоо иттин да өзүн өлүмгө кыйбаганга акылы жетет болчу.

Ал калган иттерди карап, ар бирин ичинен сынап чыкты.

– Менимче, калгандары мындай ишке барбайт.

– Буларды таяк менен куусаң да оттун жанынан кетпейт, – деп макул болду Билл. – Мен башынан эле айтып жүрчүмүн, ушул Фэтти бир кызыктай ит деп.

Түндүктүн жолунда курман болгон бул итти эскерүү сөзү ушул болду, бул башка иттердикинен, ит эмне болуп калыптыр, адамдардыкынан деле ашып кеткен жок.

II бап. Канчык карышкыр

Тамактанган соң экөө буюм-тайымдарын чанага жүктөштү да, жылуу очокту таштап, караңгыны бет алышты. Баягы улуган үндөр дароо башталып, боздогон жапайы үндөр түнөргөн суук караңгылыктын ар кайсы жагынан келип жатты. Жолоочулар унчукпай жүрүп отурушту. Саат тогуздарга барып таң жарыды. Түш ченде түштүк жакта асман бир аз кызарып, жердин көз жеткен чети түшкү күн менен түндүктүн улуу мейкиндигин бөлүп турду. Бирок бул кызгылтым жарык көп өтпөй эле өчтү. Анын ордун ээлеген боз жарык саат үчкө чейин араң турду да, өчүп калды, эми аңгыраган ээн мейкиндикти Арктиканын түнү басып калды.

Караңгы кирери менен жолоочуларды оң-солдон, арттан коштоп келаткан улуган үндөр жакындай баштады; кээде алар ушунчалык жакын жерден чыккандыктан, иттер чыдай албай коркконунан туйлап ийип, чалынып калып жатышты.

Бир жолу ушинтип катуу корккондон кийин экөө иттердин тасмаларын оңдоп жатышканда, Билл:

– Булар башка бирдеменин артынан түшүп, бизди жайыбызга койсо болот эле, – деди.

– Ооба, жанга тийип бүттү булар, – деп макул болду Генри.

Ушуну менен өргүүгө чейин үн катышкан жок.

Казандагы кайнап келаткан төө буурчакка муз салайын деп эңкейип турган Генри Биллдин кыйкырып туруп бирдемени катуу урганын, анан бир иттин катуу каңшылап ийгенин укту. Ал өйдө боло берип, качып барып караңгыга төнүп кеткен кандайдыр бир айбандын караанын көрүп калды. Анан Биллди көрдү, ал бир колуна таяк, бир колуна кургатылган балыктын куйругун кармап, бир жагынан жеңишке жеткендей, бир жагынан айласы куругандай болуп туруптур.

– Жарымын алып кетти!– деп кыйкырды ал. – Бирок бир жакшы согуп калдым. Каңшылаганын уктуңбу?

– Ал эмне экен?– деп сурады Генри.

– Жакшы көрө албай калдым. Бирок иттикиндей эле төрт аягы, оозу, териси бар экен.

– Анда эмне колго үйрөтүлгөн карышкырбы?

– Эмне болсо да колго үйрөнгөн неме го, коркпой келип балыкты жеп кетип атпайбы.

Түнү тамак ичип болуп, табыттын үстүндө канжаларын тартып отурушканда, баягы тегеректеп күйгөн көздөр мурункудан да жакындап келди.

– Багыштын же бирдеменин үйүрүнүн артынан түшүп, бизди жайыбызга койсо болот эле, – деди Билл.

Шериги буга нааразы болгондой бирдеме деп кобураган соң, Генри отту тиктеп, Билл болсо оттун ары жагындагы эле караңгыдан чоктой күйүп турган көздөрдү карап чейрек сааттай унчукпай отурушту.

– Ушул азыр Мак-Герриге барып түшүп калсак...– деп кайра баштады Билл.

– «Минтсек, тигинтсек» деп эзилгениңди токтотчу сен, – деп чыдабай кетти Генри. – Сен зарынадан эле ушинтип жатасың. Содадан ич, дароо басылат. Экөөбүзгө тең көңүлдүүрөөк болот.

Эртең менен Генри Биллдин ызаланып катуу сөгүнүп-сагынганынан ойгонуп кетти. Ал чыканактап караса, өңү-башы бузулган Билл өчүп бараткан оттун жанындагы иттердин арасында туруп алып, колдорун кутургандай шилтегилеп жатыптыр.

– Эй, – деп кыйкырды Генри. – Эмне болуп кетти?

– Фрог качып кетиптир, – деген жооп келди.

– Койсоңчу!

– Ишенбесең кара.

Генри ыргып туруп, иттерге кетти. Тактап санап чыккан соң ал да шеригине кошулуп дагы бир итти алып кеткен Түндүктүн улуу чөлүн ашатып сөгө баштады.

– Фрог эң күчтүү ит эмес беле, – деди Билл аягында.

– Акылын айтсаң!– деп кошумчалады Генри.

Эки күн ичиндеги экинчи эскерүү ушундай болду.

Көңүлсүз отуруп тамак жешкен соң калган төрт итти чанага чегишти. Бул күн да так эле мурунку күндөрдөй болду. Экөө кардуу чөл менен үн-сөзсүз илкип баратышты. Булардын артынан көзгө көрүнбөй сая түшүп келаткан куугундун улуганы гана жымжырттыкты бузуп жатты. Түштөн кийин күүгүм кирери менен күткөндөй эле куугун жакындап, улуган үндөр жакын эле жерден чыга баштады; иттер коркконунан калтырашып, тополоң түшүп, кайыш жиптерге чалынып калып, экөөнү ансайын кыйнашты.

– Мына, мээси жок айбандар, эми эч кайда кете албайсыңар, – деди Билл кийинки өргүүдө өзүнө ыраазы болгондой.

Генри тамак жасаганын токтотуп, көргөнү барды. Шериги иттерди индеец ыкмасы менен таяктарга байлап коюптур. Ар бир ит мойнунан кайыш жип менен узун жоон таякка тиши жетпей тургандай байланып, таяк болсо жерге кагылган башка бир таякка байланыптыр. Иттер мойнундагы жипти кемире алгыдай эмес, ал эми мойнундагы таяк кагылган таякка жеткире койгудай эмес.

Генри жактыргандай баш ийкеди.

– Жалгыз кулакты ушинтип эле кармабасаң, кармай албайсың, – деди ал. Ал кайыш тасманы жөн эле бычак менен шылыгандай кырчып таштайт. Эми эрте менен баары ордунда болот.

– Эми кетип көрсүн, – деди Билл. – Эгер бирөө эле кетсе, эрте менен кофе ичпей эле коём.

– Буларың биздин өлтүрө албасыбызды билип турат, – деди Генри жатарда курчап турган көздөрдү көрсөтүп. – Бир-эки жолу даң дедирип койгондо, дароо бизди сыйлап калышмак. Түн өткөн сайын жакындап келатышат. Оттон көзүңдү алып, тигил жакты карасаң. Көрдүңбү?

Экөө тең оттун ары жагындагы караандарды кызыгып карап калышты. Эки көз жаркырап күйүп турган караңгылыкты жакшылап караганда, жырткычтын карааны байкалат экен. Кээде алардын ары-бери басканы да көрүнө калып жатты.

Экөөнүн көңүлүн иттердин күчөп кыңшылаганы бөлүп жиберди. Жалгыз кулак бир ордунда тура албай кыңшылап, ары-бери жулунуп, таякты кутургандай кемирип жатты.

– Карасаң, Билл, – деп шыбырады Генри.

От жарыгы тийип турган жерге шырп эттирбей өткөн бир ит сымал жаныбардын капталы көрүндү. Ал корккондой, бирок ошол эле учурда тайманбастан иттерди карап, бирок адамдарды да көз жаздымда калтырбай баратты. Жалгыз кулак келгинге карай бой уруп, чыдай албай кыңшылап жиберди.

– Бул келесоо Жалгыз кулак такыр эле коркпой калган го, – деди Билл акырын.

– Канчык карышкыр, – деп шыбырады Генри. – Фэтти менен Фрогдун эмне болгонун эми түшүндүм. Үйүр муну азгырып келиш үчүн жиберет. Бул ээрчитип барган итти тигилер талап-булап жеп коюшат.

От чарт-чурт этип күйүп, бир чычала кулап түштү да, ышылдаган үн чыкты. Коркуп кеткен жырткыч бир секирик менен караңгыга төнүп кетти.

– Генри, билесиңби, менин оюма эмне келди?– деди Билл.

– Эмне келди?

– Бул – баягы мен таяк менен соккон неме.

– Шектенбей эле койсоң болот, – деп жооп берди Генри.

– Менин айтайын дегеним, – деп улантты Билл, – мунун отко көнгөнү шек туудуруп турат.

– Бул менмин деген карышкырдан да көбүрөөк билери бышык, – деп макул болду Генри. – Иттер менен келип тамак жеп кеткен карышкыр оңой-олтоң неме эмес.

– Виллэн чалдын бир канчыгы бар эле, кийин ал карышкырлар менен кетип калган, – деп ойлуу сүйлөдү Билл. – Мен билем да мындайды. Литл-Стиктеги багыштардын жайытынан карышкырлар менен жүргөн жеринен атып салгамын. Виллэн чал ошондо жаш баладай боздоп ыйлабадыбы. Үч жыл көрбөдүм эле дейт. Ошо үч жыл бою карышкырлардын үйүрүндө жүрүптүр.

– Таппасаң сыйпалап кал, Билл. Бул карышкыр эмес эле ит, бул кишинин колунан балык жеп жүргөн неме.

– Буюрса, мен муну сулатам, ошондо бул карышкыр да, ит да эмес, сасыган тарп болуп калат, – деди Билл. – Эми иттерди жоготконго болбойт.

– Бирок сенин болгону үч эле патронуң бар да, – деп каршы болду Генри.

– Абдан мээлеп туруп атам, – деген жооп болду.

Эртең менен Генри отту кайра тутантып, шеригинин коңуругун тыңдаганча таңкы тамакты даярдай баштады.

– Сонун уктап атыпсың.– деди ал шеригин ойготуп жатып. – Ойготкум да келген жок.

Уйкусу ачыла элек Билл тамак жей баштады. Чөйчөгүнүн бош экенин көрүп, кофе кайнаткан идишти караса, ал алысыраак жерде, Генринин жанында туруптур.

– Генри, – деди ал жемелегендей, – сен эч нерсени унуткан жоксуңбу?

Генри эки жагын карап, баш чайкады. Билл ага бош чөйчөгүн сунду.

– Сага кофе жок, – деди Генри.

– Түгөнүп калдыбы?– деп коркуп сурады Билл.

– Жок, түгөнгөн жок.

– Анан эмне, менин ашказанымды аяп турасыңбы?

– Жок.

Ачуусу келген Биллдин бети албыра түштү.

– Анан эмне болду, айтпайсыңбы мени кыйнабай?– деди ал.

– Спэнкер качып кетиптир, – деп жооп берди Генри.

Эңгирей түшкөн Генри айласы куруп акырын бурулду да, отурган жеринен иттерди санап чыкты.

– Бул кандай болуп кетти?– деп дендароо болуп сурады ал.

Генри ийинин куушурду.

– Билбейм. Жалгыз кулак кайышын кырчып койсо керек. Ал өзү андай кыла алмак эмес да.

– Каргыш тийгир айбан!– деп акырын айткан Билл ичиндеги кайнап чыккан ачуусун билдирген жок. – Өзүнүкүн кырчый албай, Спэнкердикин кырчып таштаган тура.

– Спэнкердин иши бүттү эмдигиче. Ал азыр эчак эле жем болуп, жыйырма карышкырдын ичегисинде жүрөт болуш керек. – Генринин эң кийинки жоголгон итти эскерүү сөзү ушул болду. – Кофе ич, Билл.

Бирок Билл башын чайкап койду.

– Кел эми, ич, – деп көжөлдү Генри кофе кайнатуучу идишти көтөрүп.

Билл чөйчөгүн ары жылдырып койду.

– Кудай урсун, ичпейм! Бир ит жоголсо, ичпейм дедим беле, демек, ичпейм.

– Сонун кофе!– деп азгырды Генри.

Бирок Билл көшөрүп болбой койду, тамагын кургак жеп, анда-санда жоругу жолдо калгыр Жалгыз кулакты күңкүлдөп ашатып жатты.

– Бүгүн түнү буларды өз-өзүнчө байлайм, – деди ал жолго чыккан соң.

Жүз кадамдай барганда алдыда бараткан Билл эңкейе калып, жапкагына уруна түшкөн бир нерсени алды. Караңгыда эмне экенин көрө алган жок, бирок сыйпалап көрүп, эмне экенин билди да, артка карай ыргытып жиберди эле, ал чанага бир тийип, Биллдин жапкагына илеше түштү.

– Мүмкүн, дагы бир керегиңе жарап калар, – деди Генри.

Билл кыйкырып ийди. Бул Спенкер мойнунан байланган таяк эле, андан болгону ушул калыптыр.

– Эч нерсе калтырышпаптыр, – деди Билл. – Жада калса таяктагы кайышты да жеп коюшуптур. Таптакыр өзөрүп калышкан экен булар. Генри, буларың бизди да жеп койбосо болду.

Генри кашкөйлөнө күлдү.

– Карышкырлар эч качан минтип артыман сая түшкөн эмес, бирок мындан да жаман айкаштардан аман чыккамын. Акеңе он чакты айбандын алы жетпейт, Билл.

– А-ай, билбейм, билбейм, – деп жамандыкты сезгендей күңкүлдөдү Билл.

– Болуптур, Мак-Герриге барганда билесиң.

– Анча көзүм жете бербей турат, – деп көжөлдү Билл.

– Сенин жөн эле көңүлүң чөгүп турат, болгону эле ошо, – деп чечкиндүү айтты Генри. – Сен хинин ичишиң керек. Мак-Герриге жеткенде мен сага ушундай бир доза бербесем.

Билл мындай диагнозго макул болбой бир нерсе деп кобурады да, ушуну менен унчукпай калышты. Күн башка күндөрдөй эле өтүп жатты. Саат тогузда таң атты. Он экиде түштүк горизонт көрүнбөгөн күндөн кызгылтым тартып, үч саат өтпөй эле түнгө айлана турган боз күн өкүм сүрүп турду.

Так ошол күн кичине башбаксамбы деп турган маалда Билл чанадан мылтыгын алды да:

– Сен баса бар, Генри, мен тиякты бир карап келейин, – деди.

– Чанадан алыстаба!– деп каршы болду Генри. – Болгону үч патронуң бар, эмне болот ким билет.

– А-а, эми ким кемпир кыял болуп турат?– деди Билл табасы кана.

Генри жооп кайтарган жок, анда-санда шериги кеткен боз мейкиндикти тынчсыздана карап коюп жалгыз кете берди. Кыска жолго салган Билл бир сааттан кийин келип калды.

– Ар кайсы жакка тарап кетишиптир, – деди ал, – желип-жортуп жүрүшөт, бизден да кала турган түрү жок. Булар эч кайда кете албайт, бир аз чыдап туралы дешсе керек. Жей турган бардык нерсени колдон чыгаргыдай эмес.

– Демек, алар биздин кутула албасыбызды билет турбайбы, – деп кекээрледи Генри.

Бирок Билл буга маани берген жок.

– Кээ бирин көрдүм, ушундай арыкташыптыр. Фэтти менен Фрогду, Спэнкерди айтпаганда, көптөн бери ооздоруна эч нерсе тие элек болсо керек. Үйүр чоң экен, эмне жегенин да сезбей калышты го. Укмуш арык экен, кабыргасы тим эле саналат, курсак деген жок, таптакыр кирип кеткен. Иши кылса такыр болбой калышыптыр. Буларың коркконду деле унутуп калышыптыр, абайлабаса болгудай эмес.

Бир нече мүнөт өтпөй эле чананын артында келаткан Генри эскерткенсип акырын ышкырды. Билл кылчайып карап, иттерди жай токтотту. Алар азыр эле өткөн бурулушта из кууп бир түктүү жырткыч келатыптыр. Ал карды жыттагылап, бөрү желишке салып келаткан экен. Адамдар токтогон соң ал да токтоду, башын көтөрүп, тигилерди карап, таноолору менен жыт алып турду.

– Бул – баягы канчык карышкыр, – деди Билл.

Иттер карга жата кетишти, ал аларды жандап өтүп, чананын жанында турган шеригине барды. Экөө бир нече күндөн бери сая түшүп, чана тарткан иттердин жарымынын түбүнө жеткен таң каларлык жырткычты карап турушту.

Жырткыч эки жагын карап туруп, бир аз илгериледи. Чанага жүз ярддай калганча, ал муну бир нече жолу кайталады. Анан карагайлардын жанына токтоп, тумшугун көтөрүп, абаны искеген соң, өзүн байкап турган адамдарды карай баштады. Анын көз карашында иттикине окшоп кеткен бир таң каларлык эңсөө бар эле, бирок иттикиндей жакындыктын изи да жок болчу. Бул карышкырдын азуусундай курч, аяздай катаал ачкалыктан келип чыккан эңсөө болчу.

Ал карышкырдан чоң эле, арыктыгына карабастан өз түрүнүн эң ирилеринен бири экени байкалып турат.

– Бою эки жарым футтай бар экен, – деп болжолдоду Генри. – Башынан куйругуна чейин беш футка жакын болот го.

– Түсү карышкырдыкына окшобойт, – деп сынады Билл. – Мен мындай кызыл карышкырды эч көргөн эмесмин. Бул кандайдыр бир кызгылтым-күрөң неме экен.

Чынында жырткычтын өңү кызгылтым-күрөң эмес эле. Анын жүнү кадимки карышкырдыкындай болчу. Боз түктөр басымдуулук кылганы менен биз аз кызгылтым тартып, анысы бир туруп пайда боло калып, бир туруп жоголуп кетип, караган көздү алдап турчу.

– Карасаң, кадимки эле чанага чегилген чоңураак лайка иттерден, – деди Билл. – Куйругун азыр эле шыйпаңдатып ийчүдөй болуп турат.

– Эй, лайка, – деп чакырды ал. – Бери кел... Атың ким эле сенин...

– Мунуңдун корко турган түрү жок, – деп Генри күлүп жиберди.

Билл катуураак кыйкырып, муштумун көрсөттү, бирок тигил кымындай да корккон жок. Болгону мурдагыдан бетер сактана түштү. Ал дагы эле буларды шилекейи агып карап турду. Булар эт болчу, тигил өзөрүп ачка эле. Бир аз шердене түшсө, адамдарды тытып жеп коймок.

– Бери кара, Генри, – деди Билл. Үнү өзүнөн өзү шыбырап калды. – Бизде үч гана патрон бар. Муну бир атканда өлтүрүш керек. Жаза атканга болбойт. Үч иттен кол жуудук, эми муну токтотпосо болбойт. Эмне дейсиң?

Генри макул болуп башын ийкеди. Билл чанадагы мылтыкты акырын алып, кундакты эми ийинине алып баратканда, карышкыр жолдон ары секирип, карагайлардын ичине кирип кетти.

Экөө бирин-бири тиктеген боюнча калды. Генри таң калганынан ышкырып жиберди.

– Кап, билбей калбадымбы!– деп бакылдады Билл мылтыкты ордуна коюп жатып. – Иттерге тамак берер маалды билген бул канчык мылтыкты кантип билбей калсын! Айтпадымбы, Генри, мен сага, бардыгын кылган ушул. Эгер бул канчык болбосо, азыр үч эмес, алты итибиз болмок. Жок, Генри, мен мунун түбүнө жетем. Муну ачык жерде өлтүрө албайсың, өтө акылдуу. Бирок мен мунун бир айласын табам. Муну буктурмадан атып алам, карап тур.

– Өтө алыс кетпе, – деп эскертти аны шериги. Эгер алар үйүрү менен кол салса, үч патронуң бокко да жарабай калат. Бул айбандар абдан ачыгып калыптыр, эгер бир качырып кире турган болсо, аянбайт булар, Билл.

Бул түнү өргүүгө эртерээк токтошту. Үч ит чананы алты иттей тезирээк жана узагыраак сүйрөй алган жок, алардын алдан тайганы байкалып турду. Билл аларды бири-биринин кайышын кырчып таштабагыдай кылып өз-өзүнчө байлады да, эки жолоочу дароо эле жатып калышты.

Бирок карышкырлар түн ичинде шерденип, аларды бир нече жолу ойготушту. Алар ушунчалык жакын кирип келгендиктен, иттер коркконунан кутуруп кете жаздашты. Айла жок, бутактардан отко таштап, эрдемсинген жырткычтардын бир аз демин басууга туура келди.

– Акулалар кеменин артынан ээрчип жүргөндү жакшы көрөт деп айтышат деңизчилер, – деди Билл дагы бир жолу жанагынтип от жагып келгенден кийин төшөккө кирип келатып. – Мына бул карышкырлар да – кургактагы акулалар. Булар өз ишин бизден жакшыраак билишет. Биздин артыбыздан машыгуу үчүн келатышкан жок буларың. Булар бизди жегени калышты. Жегени калышты булар бизди, Генри.

– Карышкыр тим эле этектен алгандай сүйлөйсүң да, – деп Генри тигинин сөзүн кести. – Жегени калышты деп какшай берсең, жеп коюшат, эмнеси бар экен.

– Сен экөөбүздөн кыйындардын да түбүнө жеткен булар, – деп жооп берди Билл.

– Токтот ыйлактаганыңды! Уга турган алым жок! – Генри ачууланып тетири бурулуп жатты да, Биллдин унчукпай калганына таң калды. Билл мындай эмес болчу, мындай сөздөрдү укканда чачырап кетчү. Генри уктап кеткенче ушуларды ойлонуп жатты, акырында уйкуга кетип баратып мындай ой келди: «Бул такыр эле бошошуп калды. Эртең чыйралтпасам болбойт.»

III бап. Ачкалык ыйы

Күн жакшы башталды. Иттер толук экен, ушундан уламбы алар жымжырттыктын, караңгынын жана аяздын кучагында көңүлдөрү ток баратышты. Билл да түнкү санаасын унутуп калган сыяктуу, ал турсун түш ченде бир жаман жерде чананы кулатып алган иттерди тамашалады. Баары астын-үстүн болуп жатып калды. Аңтарылган чана дарак менен чоң аска таштын ортосуна кыпчылып калып, аны алып чыгыш үчүн иттерди чанадан чыгарууга туура келди. Чананы көтөрүп чыгаралы деп жатканда, Генри Жалгыз кулактын качып баратканын көрүп калды.

– Жалгыз кулак, кайт артка!– деди ал өйдө болгончо иттин артынан карап.

Бирок жан кайышын сүйрөгөн Жалгыз кулак ансайын безди. Алардын келген жолунда аны канчык карышкыр күтүп туруптур. Жакындай бергенде Жалгыз кулак кооптоно түштү да, жайлай желип, акырында токтоп калды. Тигини ишенбегендей тикчие карап, бирок жан кумары чыдатпай кыпылдап турду. Ал болсо жылмая күлгөндөй оозун ача кыңшылап, ойноктой секирип койду. Жалгыз кулак дагы эле кооптонуп, куйругун чагарактатып, кулагын тикчийтип, башын жогору көтөрүп ага барды.

Жыттагысы келди эле, канчык карышкыр ойноктоп артка кетти. Ал жакындаган сайын тиги улам артка чегинип кете берди. Ошентип, канчык карышкыр Жалгыз кулакты улам-улам азгырып, аны коргой турган адамдардан алыстатып баратты. Бир маалда аны белгисиз коркунуч токтотконсуду. Артка кайрылып карап, аңтарылган чананы, өзүнүн шериктерин, анан өзүн чакырып жаткан кожоюндарын көрдү.

Бирок анын бул сезимин, арсар абалын канчык жеңип кетти: ал келип, көз ирмемге жыттай коюп, кайра эле ойноктой секирип азгырып баратты.

Ошол учурда Биллдин акылына мылтык келди. Бирок ал аңтарылган чананын астында калган эле, аны Генри экөөлөп алып чыкканча, Жалгыз кулак менен канчык карышкыр абдан жакын туруп калгандыктан, мындай алыстыктан атуу опурталдуу болчу.

Жалгыз кулак өз жаңылыштыгын өтө кеч сезип калды. Бир маалда эле Билл Генри экөө анын эмнегедир артты көздөй качып калганын көрүштү. Анан эле Жалгыз кулактын жолун торой чуркаган он чакты арык боз карышкырлар көрүнүп калды. Көз ачып жумгуча канчык карышкырдын баягы назданып ойногону жоголуп, ыркыраган бойдон качырып сала берди. Жалгыз кулак аны далысы менен ыргыта койду да, жолдун кесилип калганын көрүп, эмне болсо да чанага жетейин деген үмүт менен айлана чуркады. Карышкырлар заматта көбөйүп кетишти. Канчык карышкыр иттин артынан калбай такымдап, бир секирим жерде келатты.

– Кайда барасың? – Генри шеригин далыдан алып кыйкырды. Билл анын анын колун силкип таштады.

– Жетишет!– деди ал. – Башка бир дагы итти алдырбайм!

Ал мылтыкты алып, өздөрү келаткан жолдун жээгиндеги бадалга кирип кетти. Анын ою түшүнүктүү эле. Чананы тегерене качып келаткан Жалгыз кулактын алдынан торой чыкмак болду. Чак түштө мылтык менен карышкырларды кууп, итти сактап калууга болот эле.

– Билл, абайла! – деп кыйкырып калды артынан Генри. – Этият бол!

Генри чанага отура кетти да, эмне болор экен деп күтүп калды. Башка айла жок эле. Билл болсо көздөн кайым болду, бирок бадалдар менен топ-топ болуп өскөн карагайлардын арасынан Жалгыз кулак анда-санда көрүнө калып жатты. Генри иттин иши бүткөнүн түшүндү. Ит өмүрүнө коркунуч туулганын билди, бирок обочо тегеренип чуркоого мажбур эле, ал эми карышкырлар болсо аны чанага жакындата койбой тегеректин ичи менен чуркап жүрүштү. Жалгыз кулак куугундан куйрук үзүп чыгып, карышкырлардын алдынан кесип өтүп, чанага жетип келет деп үмүт кылыш кыйын эле.

Бардыгы бир жерден бириге турган болуп калды. Дарактар менен бадалдар далдоолоп турган кар мейкиндигинде карышкырлардын үйүрү Жалгыз кулак менен Биллге кездешерин Генри билип турду. Бардыгы көз ачып жумганча тез, ал күткөндөн да тез болду. Мылтык бир жолу, андан кийин удаасы менен эки жолу атылды. Генри Биллдин огу түгөнгөнүн аңдады. Анан кыңшылаган, аркыраган үндөр угулду. Генри Жалгыз кулактын жаны ооруп каңшылаганын, анан, сыягы, жарадар болгон бир карышкырдын улуп ийгенин ажыратты. Ушуну менен баары бүттү. Ыркыраган үн чыкпай калды. Кыңшылаган үн да жок болду. Кайрадан ың-жыңсыз жымжырттык өкүм сүрүп калды.

Генри чанада көпкө чейин отурду. Тиякка барыштын пайдасы жок эле: Биллдин үйүргө жолукканы көз алдында болгондой элестеп турду. Бир маалда ордунан атып туруп, чанадан балтаны ала койду, бирок кайра чанага отура кетти да, көпкө чейин түнөрүп отурду, ал эми аман калган эки ит анын аягына жабышып, коркконунан титиреп жатышты.

Акырында өйдө болду, денеси сенек болуп калгандай араң турду, анан иттерди чанага чекти. Жан кайыштын бирин далысына салып, иттер менен бирге чананы сүйрөп жолго түштү. Бирок көпкө жүргөн жок, иңир кирери менен токтоп, отундан колунан келишинче көбүрөөк жыйнады. Андан кийин иттерге тамагын берип, өзү тамактанды да, оттун жанына төшөк салды.

Бирок жарытып уктай алган жок. Көзү илинип илине электе эле карышкырлар отко жакын кирип келишти. Алардын карааны даана көрүнүп турду. Отту тыгыз курчап, кээ бири жатып алганын, кээ бири отурганын, башкалары болсо отко жакын сойлоп келип же отту айланып ары-бери басып жүргөнүн Генри көрүп турду. Ал турсун кээ бирлери уктап калды. Кар үстүндө итчесинен тумшугун куйругуна катып катуу уктап жатышты, ал эми Генриде болсо уйку жок эле.

Ал отту улуу жакты, анткени денесин ачка карышкырлардын азуусунан ушул от гана коргой аларын билчү. Эки ити болсо эки жагында ээбиз коргойт деп үмүт кылып жатышты. Карышкырлардын бири өтө жакындап кирип келгенде жан талаша үрүп, улуп, кыңшылап ийип жатышты. Мындайда иттердин үргөнүнөн ойгонгон карышкырлардын курчоосуна жан кирип, ордунан тура калган карышкырлар чыдабай жулунуп, ырылдап, улуп-уңшуп, анан кайра жатып, биринин артынан бири уйкуга кетип жатышты.

Бирок алар улам кысып кирип келип жатышты. Кээде тигиниси, кээде мунусу акырын-акырын жылып отуруп акырында бир секирим калат. Мындайда ал оттон чычаланы ала коюп, үйүрдү көздөй берип калат. Карышкырлар артка жалт берип, жаалданып улуп, чычала тийгени коркконунан кыңшылап жиберип жатты.

Эртең менен уйкудан калган Генринин көзү киртейип, кыйналып турду. Караңгыда өзүнө тамак даярдап, саат тогуз болуп, таң жарыгынан улам карышкырлар тайсалдап тарап кеткенде, түнү менен ойлонуп чыккан оюн ишке ашырмак болду. Бир нече жаш карагайды кыйып туруп, бийик кылып эки дарактын ортосуна байлады. Анан жан кайышты арта салып, иттердин жардамы менен табытты тигинин үстүнө тартып чыгарды.

– Биллдин түбүнө жетишти, балким, менин да түбүмө жетишет, бирок, мырза, алар сага жете алышпайт, – деди ал даракка коюлган өлүккө.

Анан жолго түштү, бош чана иттердин артынан улам секирип коюп баратты. Алар да ээси сыяктуу эле Мак-Герри фортуна жетишсе гана арттагы жалаңкычтардан аман кала турганын билип баратышты. Эми карышкырлар такыр эле коркпой калышты: чананын артынан же катарлаш желип, тилдерин салаңдатып, желген сайын кабыргалары чыгып кетчүдөй болуп келатышты. Алар ушунчалык арык болгондуктан, териси менен эле сөөктөрү калып, булчуңдары гана аларды жип сыяктуу кармап тургандай. Муну көргөн Генри алардын карга кулап калбай желип келатканына айран калды.

Ал иңир киргенче жол жүргөндөн коркуп баратты. Түш ченде күн асмандын түштүк жагын эле жылытпастан, горизонттон бери да бир аз башбагып, кубарган алсыз нурун чачты. Генри муну жакшы жышаан катары көрдү. Күн узарып, бул аймакка күн кайра келейин деп калган экен. Бирок жылуу нур өчөрү менен өргүүгө токтоду. Караңгы киргенче бозомук күн менен күүгүмдүн дагы бир нече сааты бар эле, ал ушундан пайдаланып отундан мүмкүн болушунча көбүрөөк жыйнап алды.

Караңгы менен кошо үрөй учурган коркунуч да келди. Карышкырлар такыр ээ бербей, анын үстүнө мурунку түнү уйкудан калган Генрини улам уйку басып кетип жатты. Ал одеялга оронуп, балтаны аягына коюп, уйкуга эс-мас болуп, оттун жанында отурду. Эки ит жабышып эки жагында. Түн ортосунда ойгонуп кетсе, өзүнөн он эки футтай жерде килейген боз карышкыр туруптур, бул үйүрдөгү эң чоң карышкырлардын бири эле. Ал эриккен ит сыяктуу керилип, чоюлуп, оозун чоң ачып эстеп, Генрини өзүнүн менчиги, эртедир-кечтир колго түшө турган олжосу сыяктуу тике карап турду.

Мындай ишенимдүүлүк бүтүн үйүрдөн көрүнүп турду. Генри өзүн ач көзү менен карап же кар үстүндө бейкам уктап жаткан жыйырма чакты карышкырды санады. Алар тамак-аш коюлган үстөл боюнда кыркалекей отуруп, таттуу тамакка киришүү үчүн уруксатты гана күтүп турган балдар сыяктуу эле. Ал эми ошол таттуу тамак болсо өзү эле! «Булардын тою качан башталар экен» деген ой кетти.

Генри отундан отко салып жатып эми өз денесин таптакыр башкача карай баштаганын сезди. Ал өз булчуңдарынын кантип иштеп жатканына көз салып, өз манжаларынын татаал кыймылын кызыгып карады. Оттун жарыгына салып бир нече жолу бир-бирден, анан баарын кыймылдатып, ачып-жуумп көрдү. Тырмактарын карап, манжаларынын учун бирде жумшак, бирде катуу чымчып, нервдеринин сезимталдыгын сынап көрдү. Мунун баары Генрини суктандырды, капыстан эле ушинтип лепилдеп, так, сонун кыймылдап жаткан өз денесине ичи элжиреп кетти. Анан отту курчап, улам кысып келаткан карышкырларды коркуп карап, өзүм ачыкканда жеп, курсагымды тойгузган багыш менен коён сыяктуу эле ушул сонун дене да эт да, мына бул шилекейи агып турган немелер ушул денемди тыткылап, үзүп-жулкуп жейт да деген ой эсин эңгирете койду.

Ушинтип уйку-соонун арасында кыйналып отуруп көзүн ача койсо, маңдайында кызыл канчык туруптур. Ал оттон алты футча жерде сугун артып карап турган экен. Жаны чыгып үрүп, ыркырап турган эки итти этибарга да албайт. Ал адамды тик карап, экөө бир нече мүнөт тиктешип турушту. Канчыктын түрү коркунучтуу эмес эле. Анын көздөрүндө ушунчалык катуу эңсөө турду, бирок Генри анын ошондой катуу ачкалыктан пайда болгонун билди. Ал өзү тамак эле, ал эми тамак болсо карышкырдын табитин кытыгылады. Жаагы ачылып, шилекейи улам карга таамп, тамакты күтүп жаланып турду.

Генри коркконунан титиреп кетти. Чычаланы алайын деп кол сунганда эле канчык ары көздөй ойт берди, сыягы, колго тийген нерсе менен урганга көнгөн болсо керек. Ал ак азууларын көрсөтө аркырады эле, анын көзүндөгү баягы эңсөөнүн ордуна пайда боло калган жаалдануу Генрини селт эттирди. Ал колун карап, манжалары чычаланы кармап, анын одур-бодуруна кантип эп келише калганын, отко жакын калган манжасы өзүнөн өзү артка жылганын байкады да, анан капыстан эле ушул ичке, назик манжаларды тигинин ак азуулары качырата чайнап жатканы элестеп кетти. Ал өз денесин өмүрү кыл учунда турган азыркы учурдагыдай ичи элжиреп сүйбөсө керек.

Таң атканча ачка үйүрдү чычала менен койгулап согушуп чыкты. Көзү илине түшкөндө жанындагы иттердин кыңшылаганы менен ыркыраганынан ойгонуп кетип жатты. Акыры таң атты, бирок бул жолу ал да карышкырларды качыра алган жок. Тарап кетишер деп бекер эле күтүптүр. Алардын мурункудай эле отту курчап, коркпой отурушканын көргөн Генри таң аткандагы кайратынан кайра ажырады.

Генри жолго чыкмак болду, бирок оттон мындай болору менен эле үйүрдүн эң жан кечтиси ага секирди. Ал артка ойт берип аман калды, карышкырдын тиши санына бир аз гана жетпей калды. Үйүр качырып сала берди да, будуң-чаң түшүп калды, күйгөн чычалалар гана аларды чегинүүгө аргасыз кылды.

Эми Генри күндүз да оттон алыстап, отун кыя албай турган болуп калды. Чанадан жыйырма кадамдай жерде куурап калган чоң карагай бар экен. Ал жарым күн илешип, ошого чейин от жагып барды, колунан күйгөн чычаланы түшүргөн жок. Карагайга жеткен соң аны отуну көбүрөөк жакты көздөй жыкмак болду.

Бул түн да өткөн түндөй болду, эми ал уйкуга көп туруштук бере албай калды. Иттердин ажылдап үрүп ырылдаганы да таасир бербей калды. Анын үстүнө алар тынымсыз ыркырай бергендиктен, анын үргүлөгөн эс-акылы алардын үнүндөгү айырмачылыктарды ажырата албай жатты. Бир маалда ал бирөө түрткөндөй ойгонуп кетти. Канчык карышкыр дал жанында туруптур. Чычала өзүнөн өзү анын ачылган оозуна кире түштү. Ал артка жалт берип, жаны ооруганына чыдабай улуп-уңшуп жиберди, ал эми Генри күйгөн теринин куйкум жытын ыракаттана жыттап, бир нече кадам ары жакта башын чулгуп, жаалдана аркырап жаткан жырткычты карап турду.

Бул жолу чычаланы оң колуна байлап койду. Үргүлөп кетери менен колу күйүп, көзү чайыттай ачылып кетип жатты. Ошентип, бул бир нече саатка созулду. Ойгонор замат карышкырларды чычала менен кууп, отко отундан салып, чычаланы колуна байлап коюп жатты. Баары жакшы болуп жатты, бирок бир ойгонгондо кайышты бош байлап коюп, көзү жумулары менен чычала колунан түшүп калды.

Түш көрдү. Мак-Гэрри фортунда экен. Жылуу, жайлуу жерде факториянын чоңу менен криббеж ойноп отуруптур. Анан эле фортту карышкырлар курчап калат. Алар дал эле дарбазанын алдына келип улуп жатышат, экөө болсо кээде оюнун токтото коюп тыңдашат да, тигилердин бошко кетип жаткан аракетине күлүшөт. Түшүң кургур, анан эле карс эткен үн чыгат да, эшик ачылып кетет. Бөлмөгө карышкырлар кирип келип, экөөнө кол салат. Улуп-уңшуган үндөр кулак тундурат. Анан эле түшүнө башка нерселер аралашып кетет, бирок анын эмне экенин жанагы кулак тундурган үндөрдөн улам түшүнө албай жатат.

Ойгонуп кетип, жанагы аркыраган үндөрдү өңүндө укту. Ырылдаган, каңшылаган эле үндөр. Карышкырлар үйүрү менен жабылган экен. Туш-тарабында карышкыр, үстүндө карышкыр. Бирөөнүн тиши колуна матырылды. Ал отко секирип, бирөөнүн курч тиши бутун тилип өткөнүн сезди. Калың мээлейден колу отту сезбей, кыпкызыл чокту туш-тарапка чачып жатты, аягында от жанар тоого окшой түштү.

Бирок бул көпкө созулмак эмес. Генринин бети-башы ыйлаактап, каш-кирпиги күйүп, аяктары отко чыдабай баратты. Эки колуна эки чычаланы кармап, оттун четине чыга берди. Карышкырлар чегиништи. Ар тарапка чачылган чоктор карда ышылдап жатты; жан талаша секирип, кыңшылап, ыркырап ийип жатканына караганда карышкырлар да өчө элек чокторду басып алып жатышты.

Генри чычалаларды ыргытып жиберип, күйүп бараткан мээлейин чечти да, ысыган аяктарын муздатыш үчүн кар тебелей баштады. Эки ит тең жок эле, алар Фэттиден башталган узак тойдун кезектеги тамагы болгону ачык болчу, бул иш эми өзү менен аякташы да мүмкүн.

– Баары бир мага алыңар жеткен жок!– деп айкырды ал ачка жырткычтарга муштумун кезеп. Муну уккан үйүр удургуй түшүп, баары бирдей ыркырашты, ал эми канчык карышкыр өңүп келип, тамак эңсеген көздөрү менен тигиле карап калды.

Генри эми коргонуунун жаңы планын ойлонуштура баштады. Отту тегерете жагып, эрий баштаган кар үстүнө төшөгүн салды да, отуруп алды. Ошентип, от дубалдын ары жагына өтөрү менен карышкырлар отту курчап, анын кайда жоголуп кеткенине кызыга башташты. Буга чейин алар отко жакындай албай жүрүшкөн, эми болсо тегеректей отурушуп, кадимки эле иттердей үргүлөп, эстеп, чочуркашса да от боюна талыкшып жата кетишти. Анан канчык карышкыр чочоюп отура калып, асманды карап улуп жиберди. Анын артынан карышкырлар биринен сала бири улуп, акырында бүтүн үйүр жылдыздуу асманды карап ачкалыктын муңдуу обонун созду.

Таң атты. От болсо өчүп баратты. Отун да түгөнө баштады, эми отун жыйнаш керек эле. Киши от курчоодон чыгайын деди эле, карышкырлар дароо алдын торошту. Күйгөн чычалалардан улам алар эки жакка ойт беришти, бирок артка чегинишкен жок. Тигинин аларды кубалайын деген аракетинен эч майнап чыккан жок. Ал акыры айласы кетип от курчоонун ичине кайра кирди, ушул маалда карышкырлардын бири ага секирди, бирок жаза тайып төрт аягы менен отко түшүп калды. Айбан коркконунан улуп ийип, каңшылап оттон чыгып, күйгөн аяктары менен карды тытып ийди.

Киши төшөгүндө бүкүрөйүп отурду. Ийиндери шалдайып, башы тизесине тийип салаңдап отурганына караганда таптакыр алы куруп, күрөшө албай калгандай. Кээде гана башын көтөрүп, өчүп бараткан отту карап коюп жатты. От курчоонун айрым жерлери өчүп, өзүнчө күйгөн отторго айлана баштады. Өтө турган жерлер кеңейип, оттор уламдан улам үлүңдөп өчүп баратты.

– Мына, эми менин да түбүмө жете турган болдуңар, – деп күбүрөдү ал. – Бирок мага эми баары бир, уктайм.

Ойгонуп кетип, эки оттун ортосунда көзүн албай тиктеп турган канчык карышкырды көрдү.

Сааттардай узакка созулгансыган бир нече мүнөттөн кийин ал кайрадан башын көтөрдү. Бир нерсе болгон экен. Адегенде ал эч нерсени түшүнө алган жок. Анан дароо аңдады: карышкырлар кетип калышыптыр. Тебеленди болуп калган кар гана алардын канчалык жакын келгенин айтып турду. Генри кайрадан үргүлөп, башы кайра тизесине тийип калды, бирок бир маалда кайра селт этип ойгонду.

Кайдандыр кишилердин үндөрү, чаналардын кыйчылдаганы, иттердин кыңшылаган үндөрү келип жатты. Дарыя жактан ал отурган карагайлуу жерге төрт чана келди. Бир топ киши келип, өчүп бараткан оттордун курчоосунда бүрүшүп жаткан Генрини тегеректеп турушту. Алар тигини эсине келтирели деп, тарткылап-түрткүлөп, силкилдетип жатышты. Ал болсо мас болгон адамдай уйкулуу көзү менен аларды карап кобураган болду:

– Кызыл канчык карышкыр... Иттер менен тамак берер маалда келди... Адегенде иттин тамагын жеди... Анан иттерди жеди... Андан кийин Биллди жеди...

– Лорд Альфред кайда? – деп кыйкырды келгендердин бирөө аны жулкулдатып.

Ал акырын башын чайкады.

– Ага тийген жок... Ал тиякта, карагайларда... акыркы түнөгөн жерде.

– Өлдүбү? – деп кыйкырды тиги.

– Ооба, табытта, – деди Генри.

Ал тигинден бошонуш үчүн жини келип булкунду.

– Мени жайыма койгулачы... Мен болбой турам... Жакшы жаткыла...

Генринин көзү жумулуп, башы кайра салаңдап калды. Төшөккө жаткырышары менен аяздуу жымжырттыкта коркураган коңуруктун үнү угулду.

Буга башка бир үндөр да аралашып кетип жатты. Мунусунда жолу болбой калып, башка бир олжонун артынан сая түшкөн ачка үйүрдүн улуган үндөрү алыстан үзүл-кесил болуп келип жатты…

(Көңүл буруңуздар! Бул жерде китептин бир бөлүгү жайгаштырылган)

Файлды PDF форматында толук тексти менен, китепти сүрөттөрү менен ачуу

© АКШ элчилиги, 2011. Китептин Кыргызстандагы басылмасын Америка Кошмо Штаттарынын Элчилиги каржылаган. Кыргызчага которгон Таалай Абдиев