Тагдыр

(драма)

Колуңуздардагы бул китепке ар кыл мезгилдерде жазылган автордун аңгемелери, драмасы киргизилди. Анда балалык байоо сезимдери аркылуу ууз сүйүүгө арналган тагдыры, улуттук каада-салттан улам сүйүүсүнө жетпей калган жаштардын жашоосу камтылган. “Армандуу махабат” китебине кирген чыгармалар сиздин сүйүп окуган чыгармаларыңыздардан болоруна ишенем. Анткени бул китептеги “Тагдыр”, “Намыс”, “Жамалбүбү” деген чыгармаларында адамзатынын чыныгы турмушу тыкаттык менен чагылдырылып, адамзатынын жашоосундагы негизги баа жеткис касиеттери туурасында жогорку чеберчиликте баяндалган.

Бекказы Элебесов. Армандуу махабат: Аңгемелер, драма. – К.: “Карга аке” басма үйү, 2013-ж. – 144 б. китебинен алынды

ББК 267890 (Ки2) 083
УДК11941
К14
ISBN 9874-15-495

КАТЫШУУЧУЛАР:

1. ЖАМАЛБҮБҮ — жаш курагы орто жа курагы
2. ЖЫЛДЫЗ — курбусу жаш курагы орто жа курагы
3. БЕКБОЛОТ — Жамалбүбүнүн күйөөсү
4. УРКАЛЫЙ — Жылдыздын күйөөсү
5. ЭСЕН — Жамалбүбүнүн сүйлөшкөн жигити
6. САПАР — Жылдыздын сүйлөшкөн жигити
7. БЕККАЗЫ — иниси жаш курагы орто жаш курагы
8. САГАЛЫ — Жамалбүбүнүн атасы
9. ЖҮЗҮМКАН — Жамалбүбүнүн энеси
10. АЯН — Жамалбүбүнүн кайын энеси
11. АЙЫМКАН — Жылдыздын кайын энеси
12. ЖАНА БАШКА КАТЫШУУЧУЛАР — Жамалдын ага-жеңеси, Бекболоттун туугандары.

КӨШӨГӨ I

Биринчи сүрөт

Кеч күз. Ноябрь айы жаңы эле жаңырган. Таң жаңыдан куланөөк салып келаткан убак. Областык оорукананын тегерегинде караандар. Терезеден катуу ооруулулар жаткан реанимация палатасынын ичи жарык болуп тургандыктан, палатанын ичиндеги койкада өлүм менен өмүрдүн ортосунда өлүм менен кармашып, эс-мас абалында кыйналып жаткан Жамалбүбү көрүнөт. Терезенин сыртында бир кишинин карааны келип оорулууну карап турат.

Капилеттен шамаал пайда болуп, түнкү жым-жырттыкты бузуп, томсоруп турган оорукананын имаратынын терезелерине келип урунуп, ичиндегилерге, “Турбайсыңарбы, түрүүлүктүн дагы бир таңы атып келе жатат. Бул таңды көрүүгө ашыккыла! Эртеңки таңды кээ бирөөң көрбөй калышың ыктымал” –дегенсип табыш чыгаргандай болгондо, табыштан уламбы Жамалбүбү эсине келип, көзүн ачып, башынын катуу ооруп жатканын сезип, догдурларды жардамга чакырайын десе, үнү чыкпаган соң, көзүнүн кыйыгы менен “Жарыкчылыкты дагы бир жолу көрөр бекемин” –дегендей терезеге көз жүгүрттү. Терезенин капкара көөдөй болуп карарып турганын көрүп, жылт эткен үмүтү жалп өчкөндөй болуп суз тарта түшүп кыйналган үнү менен,

ЖАМАЛБҮБҮ: Аттиң ай, жарыкчылыкты бир көрсөм арманым болбойт эле го.
ҮН: Миң күнкү караңгылыктан бир күнкү жарыкчылык артык демекчи, адам баласы күндөлүк көр тирлик менен алек болуп жүргөндө жашоого зарыл нерселерди эстен чыгарып, баркына жетпей “колдо бар алтындын баркы жок” дегендей пенделик кылат окшобойбу. Жамалбүбү элүү эки жаш курагына келгенче канчалаган таңды тосподу дейсиң. Ошол учурда таңды ушундай күтүп, ушундай барктады бекен ким билет. Качан гана башына күн түшүп, таңды экинчи көрөөр көрбөсү арсар болуп жатканда анын баркы билинген чыгар. Ушул жарыкчылык сыяктуу абанын, суунун жана башка адамдын жашоосуна зарыл нерселердин баары качан гана башка оорчулук түшкөндө даана билинет окшобойбу. Адамзат жашоосунда көр тирлик менен алышып жүргөн учурда, канчалык акыл эстүү болсо да зарыл болгон жакшы нерселердин баарына эмне үчүн аяр мамиле кылып, кадыр баркына жетпейт болду экен.

Жамалбүбү терезени телмирип тиктеп жатып, терезенин агара баштаганын көргөндө өңүнө билинер билинбес жылмайу пайда болду. Терезеден карап турган Бекказы, эжесин дагы эле карап турат.

ЖАМАЛБҮБҮ (кудайга ыраазы болуп): Оо Кудайым таң агарып келе жаткан турбайбы. Дагы бир таңды көрсөттүңбү?!
ҮН: “Үмүт аягында өлөт” дегендей жашоого үмүт кылдың окшойт. Турмуштун жыргалын жаңы эле көрө баштап, уул-кызыңды жакында эле үйлөнтүп, эл катарында болуп ээрдиң ашка тие баштабады беле. Карапайым малчынын үй-бүлөсүндө төрөлүп, эс тартып мектепке окууга киргенден баштап, жалпы эле малчылардын балдарындай болуп, эрте жаш тайыңдан түйшүк тартып, ата-энең жайкысын жайлоодо, кышкысын айылдын четиндеги кашарларда мал багып жүрүшкөндө, балдардын улуусу болгондуктан, айылдагы үйдө сиңдилериңе, инилериңе баш көз болуп, ата ордуна ата, эне ордуна эне катары аларды багуу мойнуңда болду. Кенедейиңен күйдүм быштым болуп, чоң аялдардай жумуш аткарып бир туугандарыңды багып, киркечелерин жууп, тарбиялап, огород жайдын жумуштарын жасап, окууңду окуп, баарына жетишүүгө туура келди. Ушундай оор түйшүк тартып, турмуштун запкысына калып чоңойгон элең. Сезимтал, намыскөй, адептүү, иштемчил, ак көңүл, боорукер болчусуң. Ушундай жакшы сапаттарыңа жараша өңдүү, түстүү2 да болуп, өз боюңду тыкан алып жүрчүсүң. Кандай гана кийим кийбегин өзүңө жарашып калчу. Окууңду да жакшы окуп, курбу кыздарыңдан калышпай, классыңдың алдыңкы кыздарынын катарында жүрчүсүң. Акыл эстүү болуп жакшы чоңойуп жатканыңдан уламбы ата-энең да кеңешип турушчу. Бир туугандарың да айтканыңды угушчу. Өзгөчө бир туугандарыңдын ичинен Бекказы экөөңдүн жаның бирге болчу. Бири-бириңден эч нерсе жашырбай, сырдаш болуп, ушул күнгө чейин сүйлөшүп турчу элеңер.

Бала чагыңда тарткан азап тозокторуң аз келгенсип, кийин канчалаган кыйынчылыктарды башыңдан өткөрбөдүң. Буга чейин кандай жашап, турмуш менен күрөшүүдө ар кандай кыйынчылыктарга карабай адамкерчилик жакшы сапаттарыңды сактап калганың туурасында өткөн жашооңдон соз болсун.

Сахна караңгылайт.

Экинчи сүрөт

Айсыз караңгы түн. Жаан катуу жаап, чагылган чартылдайт. Шөлбүрөп суу болгон он эки жаштардагы Бекказы темтеңдеп басып, үйдүн терезесине келип, терезени тыкылдатат. Терезеден жарык күйүп, Жамалбүбү эжесинин караанын көргөндө,

БЕККАЗЫ: Эже мен келдим... ( дегенге араң жарап, буркан-шаркан түшүп ыйлай баштайт).

Инисин үнүнөн таанып, Жамалбүбү тышка чуркап чыгып.

ЖАМАЛБҮБҮ: (кучагына кысып) Айланайын Бекеним эмне болуп кетти? Ушундай жаанда, караңгы түндө тоодон кантип келдиң? (инисинин ыйлап жатканын, сууга салган чычкандай болуп шөлбүрөп, суу аралаш баткак болгонун көрүп, зээни кейигенден ыйлап кирди)

Эки бир туугандын ортосундагы чыныгы сүйүүнү, достукту, таза тунук сезимдерди даңазалагансып чагылган жарк этип, экөөнө жарык кылып, көрүп алгыла дегенсийт.

Эки бир тууган үйгө кирип, кийимдерин алмаштырып кийинип, чайга отурушканда.

ЖАМАЛБҮБҮ: Бекен мынча эмне башыңа күч келди. Караңгы түндө жаанга карабай, коркпой тоодон кантип жалгыз келдиң? (инисин жалооруй карап, бир чети аяп, бир чети таң калгандай сурады)

Бекказы жашын араң эле токтотуп.

БЕККАЗЫ: Эжеке сизди алакачабыз деп жатышканын угуп, сизге эскертейин деп келдим.

Жамалбүбү инисинин өзү үчүн ушундай азап тозокко кайыл болуп келгенине ого бетер боору ачып.

ЖАМАЛБҮБҮ: Бекеним алтыным, ырысым, минтип жаанда караңгыда келип, азап тартпай эле, эртең деле келсең болмок экен.

БЕККАЗЫ: (Бекказынын эсине жолдо көргөн азап-тозоктору, корккондогу түшүп, ызасына чыдабай ыйлап жиберип) Эжеке бир абышка атамдарга келип, “кызыңар мектептеги окуусун бутүрүп жатыптыр, келин кылып алайын деп келдим” –десе, атамдар макул болуп, “анда ала качып кете бергиле” –дешкенин угуп, сизге эскертип, Таштанды тайкем келсе да эшикти ачпаңыз дейин деп келдим. Алар эртең кечинде Таштанды тайкем менен келип, ала качып кетмей болуп жатышат.

Бекказы ыйлап айтып жатканда Жамалбүбү кунт коюп угуп.

ЖАМАЛБҮБҮ: Бекен эми алар алакача алышпайт. Мен эртең менен Караколго бир жылдык бухгалтердин окуусуна тапшырганы кетем.

Жамалбүбү кимдергедир ачуусу келгендей болуп, чечкиндүү айтып, терең ойго чөмүлүп кеткенде, ыйлап аткан Бекказынын да санаасы тына түшкөндөй болуп, ал дагы ойго чөмүлүп кетти. Бир топтон кийин,

БЕККАЗЫ: Эже сиз эмне үчүн Фрунзеге барып, чоң окууга тапшырбайсыз?

Ал, эжеси окуусун буткөндө элдин кыздарындай болуп, чоң окуудан окуп, зыңгырап келип-кетип турса деп ойлочу.

ЖАМАЛБҮБҮ: Билбейм, азыр таанышы жок болсо чоң окууга өтүшү кыйын деп жатышат. Анын үстүнө үй жага каралашып, жума сайын келип-кетип турганга жакыныраак Караколдон эле окуганым оңго деп ойлондум. (ойлонуп отурган инисине) Бекен эмнени ойлоп отурасың?

БЕККАЗЫ: Эже эмне үчүн кыздарды чыркыратып өз ойлоруна койбой ала качып кетишет?

ЖАМАЛБҮБҮ: (үнүн муңайым чыгарып) Алакачкандар карөзгөй, эч нерсени түшүнгүлөрү келбеген адамдар. Сен кийин колукту алганда сүйлөшүп аласыңбы?

БЕККАЗЫ: Ооба эже, мен колуктумду сүйлөшүп алам. Эч убакта алакачып албайм. Сүйлөшкөн кызым макул болмойунча үйгө алып келбейм. (чечкиндүү айтканда эжеси кубанып)

ЖАМАЛБҮБҮ: Туура кыласың, кыздар да бирөөнүн баласы. Элдин баары эле сендей калыс, боорукер болушса кана, анда жакшы болбойт беле.

БЕККАЗЫ: Эже эмне үчүн кыздардын ата-энеси, биртуугандары алакачып алууга макул болушуп, эгер алакачып кетсе, кызын кайра алып келишпейт.

ЖАМАЛБҮБҮ: Бекен алакачуу илгертен бери салтка айланып, көнүмүш адат болуп калган турбайбы.

БЕККАЗЫ: (Эжесинин жообуна канагаттанбай тактап түшүнүп алуу үчүн) Эже бул адамбаласын өз оюна ээ кылбаган жаман адатты чоңдор да эмне үчүн тыя алышпайт? Алардын да кыздары бар да.

ЖАМАЛБҮБҮ: Алардын кыздарын алакачышпайт. Алакачышкан зөөкүрлөр алардан коркушат. Алар өзүлөрүнүн алдары жеткен кишилердин кыздарын алакачышат. Ошон үчүн алакачуу, түшүнүгү аз, боору таш адамдардын колдорунан келет.

Эжесинин жообуна эми гана канагаттанып, Бекказынын кыжыры кайнап, колуктуларын алакачып келгендерди көз алдына элестетип, алардын бардыгына жек көрүү сезими пайда болуп, алардын аялдарын аяп боору ооруду.

БЕККАЗЫ: Эже сиз этият болуңуз, бирөөлөр алакачып кетишпесин. Мен эртең менен тоого кетейин, энем оорукчан болсо, атам да качып кетет деп ачуусу келип капаланып жатат го. Кыздар энеме жардам берип, Конокказы абам экөөбүз атама жардам берип, кой кайтарышып жатканбыз. Каникулга чыккандан бери атам, кышка чөп, отун камдап, койлорду Конокказы абам экөөбүз эле кайтарчубуз. Мен барбасам ал жалгыз жетише албайт.

ЖАМАЛБҮБҮ: Бекен туура кыласың. Ата-энеңе таарынганда эмне, алар деле бир нерсени ойлоп, мени алакачууга макулдугун беришсе керек.

Эжеси ойлуу карап калганда, Бекказы ичинен канчалык ата-энесине таарынып жатканы менен эжесинин сөзүнөн улам кайра жазылып кетти.

Алар сүйлөшүп отуруп, таңдын кандай атып кеткенин билбей калышты. Терезенин жарык болгонун көрүп Бекказы ордунан турду.

БЕККАЗЫ: Эже мен тоого кетейин, жакшы калыңыз.

ЖАМАЛБҮБҮ: (тура калып) Бекен жакшы барагой, тоодогуларга салам айтып беттеринен өөп кой.

Экөө кучакташып өбүшүп, Бекказы эшикти көздөй басат.

Көшөгө жабылат.

КӨШӨГӨ II

Биринчи сүрөт

Кыштын күнкү түн. Кара-Кол шаарынын көчөөсүндөгү столбодогу электр жарыгынан улам кинотеатрдын тегереги көрүнүп турат. Кинотеатрдан Жамалбүбү, Жылдыз, Эсен, Сапар төртөө чыгып, ар кайсыларды сүйлөшүп, күлүп жайнап келишип, обочороокто турган скамейкага отурушат. Жамалбүбүнүн Кара-Кол шаарына келип, бир жылдык бухгалтердик школада окуп жатканына жарым жылча убакыт болуп калган.

ЭСЕН: Келгиле эртең дем алыш күнү биз дагы Жети-Өгүз курортуна барып, тоолорго чыгып келели. Биздин тоолор индиянын тоолорунан ашпаса кем калышпайт.

ЖЫЛДЫЗ: Эсен туура айтат, барса эмне экен, бизге кинодогуларчүлөп эс алып келген жарашпайт бекен.

САПАР: Туура айтасыңар, барса баралы. Жамалбүбү сен эмне унчукпайсың? (күлүп) Эсендин сунушуна кошулгуң келбей турабы?

ЭСЕН: Жакен суранам, эми макул десең? (Эсенге кошулуп берки экөө тең жаалап кетишкенде)

ЖАМАЛБҮБҮ: (ичинен көңүлү келбей турса да үчөөнүн көңүлдөрүн кыя албай) Мейли барса баралы.

САПАР: Кыздар биздин таанышканыбызга эки, үч айдын жүзү болсо да силерди Эсен экөөбүз квартирабызга конокко чакырып, жашап жаткан үйүбүздү эмдигиче көрсөтө элекбиз. Ошондуктан силерди бүгүн конокко чакыралык деп даярданып койдук. Эми эки иштен бир иш эртең менен Жети-Өгүз курортуна бара турган болуп жаткандан кийин таң атканча отуруп, жолго эртең менен чогу чыгып кетпейлиби?

ЖАМАЛБҮБҮ: Чакырганыңарга рахмат, азыр бара албайбыз, дагы бир күнү күндүзгүгө чакырсаңар шартыбыз келип калса барып, квартираңарды көрүп, конок болуп кетээрбиз (деп кесе айтканда).

ЭСЕН: Андай болсо мейли. Азыр бара калгыла деп кыздарды кыйнаганыбыз болбос.

САПАР: (күзгүгө каранып жасанып, түзөнүп жаткан Жылдызга карап) Жылдыз анда өзүң эле барасыңбы? Квартирабызда Эсен экөөбүздөн башка киши болбойт. Үчөөбүз Жамалбүбү менен эртең автобекеттен жолугабыз.

Сапар Жылдызга жалооруй караганда, Жылдыз Сапардын көңүлүн кыя албай, жок же ооба деп айта албай туруп калат.

ЖАМАЛБҮБҮ: (Жылдызга ачуусу келип) Сен эмне, булар менен чогу барайын деп турасыңбы? Жүрү квартирабызга кеттик. Эртең менен эле автобекеттен жолуксак болот да.

ЖЫЛДЫЗ: Сапар суранып жатпайбы. Сен барып эс ала бер, мен булар менен барбасам болбойт ко.

ЭСЕН: Андай болсо силер бара бергиле. Мен Жамалбүбүнү квартирасына жеткирип коюп артыңардан барайын.

САПАР: Жүрү Жылдыз, биз бара берели. (Жылдызды колдон алып жетелеп чыгып кетет) -

Эсен менен Жамалбүбү орундарында отуруп калышат.

ЭСЕН: (Жамалбүбүнүн колдорун кармалап) Жакен үшүп кеткен жоксуңбу? Эгер үшүбөсөң бир азга олтура туралычы. Сени менен бирге болуу мен үчүн зор бакыт. Сен жанымда турганда дүнүйөм түгөл болуп, мага эч нерсенин кереги жоктой сезилет. Сени бир азга көрбөй калсам эле сагына берчү болдум. Сенден башка мени эч нерсе кызыктырбайт. Сен жокто турмушум супсак болуп, баардыгы көңүлсүздөй, сенсиз жашоо кызыксыз.

ЖАМАЛБҮБҮ: Эсен мен деле сени көрбөй калсам сагына берчү болдум. Бирок өтө ысыган бат муздайт эмеспи. Адегенде алдыга койгон максаттарыбызга жетип, окууларыбызды бүтсөк, андан кийин дайыма чогу болобуз.

ЭСЕН: Жакен сен кандай акылдуусуң. Сенин сөздөрүңдү укканда көп жашап токтолуп калган адамдын акыл насаатын угуп жаткандай болуп, өзүңө жолуктурган кудайыма ыраазы болуп, өзүмдү бактылуу сезем.

ЖАМАЛБҮБҮ: Эсен күн суук болуп турат. Суукка урунуп калып жүрбөйлү. Жүрү эми мени квартирама жеткирип коюп, тигилерге барбасаң алар да күтүп калышат.

ЭСЕН: Жакен менин оюмдагыдай болсо сени жанымдан чыгарбайт элем. Айла жок колдоруң муздап калыптыр. Жеткирбесем суукка урунуп калчудайсың. Анда эмесе кеттик.

Экөө орундарынан туруп, басып жөнөшкөндө сахна караңгылайт.

Экинчи сүрөт

Жети-Өгүз курорту. Асман ачык күн тийип турат. Айлана чөйрө аппак карга чулганган. Бул жерден курорттун имараттары, четтерин муз каптаган шар аккан чоң суу, карагайлуу тоолор анын ары жагында уламышта катып калган жети өгүз, Жети-Өгүз деп атын алып жүргөн жети аска тоолор, алардан кийин уламышта эки сүйүшкөн жаштар бири-бирине кошулбай калганда кайгыдан тоо жарылып кетип, жарылган жүрөккө окшоп калган жарылган жүрөк тоосу (сүйүшкөн жаштар барып табынып турушат), бир сөз менен айтканда баары алаканга салгандай көрүнүп турат.

Тоонун боорунда өскөн карагайлардын арасында Эсен менен Жамалбүбү келе жатышат. Өйдө чыгып келишкенге экөө тең күйүгүп калышкан.

ЖАМАЛБҮБҮ: Эсен, токтоп эс алып, Жылдыздарды күтпөйлүбү?

ЭСЕН: (кылчайып карап, Жамалбүбүнүн күйүгүп калганын көрүп) Бир жолу чокуга чыгып, эс алсакпы дедим эле. Мейли эс алганча Сапар менен Жылдызды күтсө күтөлү. (колун коё берип обочорок барып отурат)

Бир азга эс алышып демдери басылганда, Жамалбүбү Эсендин тердегенин көрүп, тамашалагысы келдиби жердеги кардан уучтап алып, мойнуна салып жиберип качып жөнөйт.

ЭСЕН: Эх (ичиркенип тура калып эки аттап кууп жетип, Жамалбүбүнү баса жыгылат)

ЖАМАЛБҮБҮ: Тур дейм, тур! (жанталашып төшкө койгулап жибергенде)

ЭСЕН: (тура калып Жамалбүбүнү колунан тартып тургузууга жардам берип жатып) Жакен эмнеге мынча коркуп кеттиң же мага ишенбейсиңби?

ЖАМАЛБҮБҮ: (дагы эле таарынычы жазылбай) Сен аябай олдоксон экенсиң, сени менен өйдө чыкпайм. Жүрү кайра Жылдыздарга баралы.

ЭСЕН: Мына чокуга аз эле калды. Ушунча чыгып алып кайра түшөбүзбү. Жүрсөң эми чокуга чыгып андан кийин кайра түшөлү (жалооруй карайт).

Жамалбүбү коркуп калса керек.

ЖАМАЛБҮБҮ: Мен эми мындан ары чыкпайм. Менин тилимди алсаң Жылдыздарга баралы. Алар кайда жүрүшөт болду экен.

Эсен чокуга чыккысы келип турса да Жамалбүбүнүн көңүлүн кыя албай, макул болууга аргасыз болот.

ЭСЕН: Жакен сен чарчаган окшойсуң. Мен сени жөө бастырбай көтөрүп алайын. Чокуга чыккың келбесе анда кайра ылдый түшүп Сапар менен Жылдызды издейли.

Эсен Жамалбүбүнү жерден тап-так көтөрүп алып, ылдый көздөй басат.

Сахна караңгылайт.

Үчүнчү сүрөт

Жамалбүбү менен Эсен жарылган жүрөктүн жанында үн сөзсүз тоону карап турушат. Алар бул жерге жаңы эле келишкен болчу.

ЖАМАЛБҮБҮ: Эсен бул жерди касиеттүү жер дешет. Бири-бирин сүйүшкөн жаштар бул жерге келип, каалоолорун айтып, тилек кылышса кудайым ошол тилектерине жеткирет экен.

ЭСЕН: Жакен кел анда бири-бирибизге жакшы тилектерибизди, каалоолорубузду айтып, кудайдан сураналы.

Экөө чөгөлөп, колдорун боорлоруна алып отурушат.

ЭСЕН, ЖАМАЛБҮБҮ: Оо Кудайым, экөөбүздү... (тоонун далдаасынан)

ЖЫЛДЫЗ менен САПАР: Баа!... (чыга калышканда)

Эсен менен Жамалбүбү чоочуп кетишип орундарынан тура калышат.

ЖЫЛДЫЗ: Ой силер кудайга жалынабыз деп, молдо болуп кетип жүрбөгүлө.

Сапар да күлүп коштоп кетет.

ЭСЕН: Биз жаңыдан эле кудайга жалынып, каалоо, тилектерди айтышалы деп жатсак, силер кайдан чыга калдыңар?

Эсен менен Жамалбүбү жактыра бербегендей кабактарын бүркөп, кудайга жалынып, тилектерин айтып бүтпөй калышканына өкүнүшкөндөй болушат.

САПАР: Биздин бул жерге келгенибиз качан. Тоого чыккыбыз келбеген соң, силерди баары бир бул жерге келишет деп күтүп жатканбыз. Силердин келатканыңарды көрүп, чоочутуп тамашалайлы деп жашынып калганбыз.

ЖАМАЛБҮБҮ: Бул жердин касиеттүү жер экенин билген эмес белеңер. Эгер билсеңер минтип тамаша кылмак эмессиңер. Келгиле эми деле кеч эмес, каалоо тилектерибизди айтышып, кудайдан тиленели.

ЖЫЛДЫЗ: Эй Жамалбүбү тигинде акыркы автобус келе жатат. Биз кудайдан тиленгенче автобус кетип калса бул жерге түнөмөк белек. Жүргүлө кеттик.

Жылдыз менен Сапар кол кармашып алып чуркап жөнөшкөндө, Жамалбүбү менен Эсен айласыздан алардын аркасынан ээрчий басышат.

Көшөгө жабылат.

КӨШӨГӨ III

Биринчи сүрөт

Жаздын күнү. Тоонун этегиндеги кашардагы үйдүн ичинде Жамалбүбүнүн ата-энеси Сагалы менен Жүзүмкан ар кайсыны сүйлөшүп чай ичип отурушат. Тыштан айылда мектепте окуп жүргөн Жамалбүбүнүн иниси Бекказы кирет. Аны көрүп ата-энеси эмне кабар алып келди дешкендей болушуп карап калышат.

БЕККАЗЫ: (кабагы салыңкы, ыйлап басылган түрү бар) Ата-эне, Жамалбүбү эжемди күйөөгө ала качып кетишиптир. Мына бул катты Жамалбүбү эжем кошунанын баласынан бердирип жибериптир. (төш чөнтөгүнө колун салып, төрт бүктөлгөн ак баракты сууруп чыкканда)

ЖҮЗҮМКАН: Кана өзүң эле окуп берчи.

БЕККАЗЫ: (ак баракты ачып, катты окуй баштайт) Саламатсыздабы ата-эне, мени кечирип койгула. Мен эч нерседен капарым жок эле Жылдыз деген дос кызым турмушка чыкканынан, чогу окуган кыздар болуп, учурашалы деп барсак, күйөөсүнүн теңтушуна зордук менен жоолук салып, үйүнөн чыгарбай жатышат. Мен аны мурда эч качан көргөн эмесмин. Үч күнгө чейин силерди күтүп, абийирим менен калууга аракет жасайм. Тезирээк келип мени бошотуп кеткиле, -деп кызыңар Жамалбүбү.

Катты угушканда ар кимиси өздөрүнчө ойго батып отуруп калышты. Бир топтон кийин гана,

ЖҮЗҮМКАН: Антип олтурбай атса барган жери жайсыз болуп калган го. Ал шордууну чыркыратып таштап койбой чыгарып келбейлиби? (көзүнүн жашын сүртүп абышкасын суроолуу карады)

САГАЛЫ: Баягынын кызы күйөөдөн чыгып келиптир деп жаманатты боло албайм. Эртең элдин бетин кайсы бетим менен карайм. Бир босогону аттагандан кийин ал жердегилердин да каргыш илкиши болот. “кыздын барар жери күйөө, буудайдын барар жери тегирмен”, “таш түшкөн жеринде оор”, “отурган кыз орун табат” дегендей барган жеринен чыкпасын. Эгер чыгып келсе топурагымды түйүп берем, экинчи балам дебейм. Кызыңа ошентип кат жазып берип, куугунчуларды жибер. (бакылдап ордунан турайын деп жатканда босогодо ыйлап турган Бекказы)

БЕККАЗЫ: Ата эжемди зордоп ала качып алышып, үйүнөн чыгарбай жатышкан турбайбы. Эжем катка чыгарып кеткиле деп жардам сурап жаткандан кийин барып чыгарып келеличи (атасына жалооруй карайт).

САГАЛЫ: Сага сөздүн эмне кереги бар! Бала деген баладай эле болгону жакшы. (Жүзүмкан бир жагынан чыгабы деди окшойт аттап буттап тышка шаша-буша чыгып кетет)

БЕККАЗЫ: (энесине карап) Эне силер эмнеге эжемди чыгарып келели деп айткан жоксуңар? (энесин таарынгандай карайт)

ЖҮЗҮМКАН: Геки сен азыр кичирээк болгондуктан, турмушту али жакшы түшүнө элексиң. Турмуштун өзүнүн жазылбаган мыйзамдары бар. Ошого ылайык ар бир элдин үрп-адат, каада-салттары болот. Кыргыз элинде илгертен бойго жеткен кыз, бирөөнүн босогосун аттагандан кийин кайра чыкчу эмес. Кайра чыкса каргышка калып, бактысыз болуп калат дешчү. Атаң бир чети туура айтат. Айыл боюнча эч кимдин кызы күйөөдөн чыкпаса, биз чыгарып келсек эл журтка жаманатты болгону атпайбызбы. “уят өлүмдөн катуу” деген кеп бар, кантейин багына жазганы ошо болсо көрбөскө чарасы барбы. Азыр айылга барып, сага ага-жеңесин кошуп, кат жазып берип куугунга жиберейин. Сен угуп көргөндөрүңдү эжеңе айта бар. Барган жеринин босогосун кайра аттап, каргышка калбасын. Эми мынча болгондон кийин ошол жерден агарып, көгөрүп багы ачылсын.

Бекказы энесинин айтканын кунт коюп угуп, ал дагы тагдырга баш ийгенсип, ыйын токтотуп, мостойуп туруп калат.

Сахна караңгылайт.

Экинчи сүрөт

Маңдайда эки бөлмөлүү кичинекей балык-жон үй. Бир жак капталында бир бөлмөлүү аш-үй, андан улай чакан мал сарай. Короонун бир капталы бак, көчөө жак кире бериши кашаа менен тосулган. Короодо жашы жетимиштен өтүп калган бүкүрөйгөн кемпир, көчө жактан келаткан Жамалбүбүнүн иниси Бекказы менен чогу келишкен аял, эркекти утурлай басып,

КЕМПИР: Айланайын кудалар кулдугубуз бар, кириңиздер. (Ийилип жүгүнөт).

Баргандар үй жайдын кебетесин көрүп иренжий түшүшөт.

ЖАМАЛБҮБҮНҮН АГАСЫ: Кулдугуңуз кудайга. Биз Жамалбүбүнү кууп келдик эле. Өзү менен жолугуп сүйлөшмөйүнчө үйгө кирбейбиз.

КЕМПИР: (Бөжөңдөп чуркап барып, үйдүн эшигин ачып). Ай балам төркүндөрүң келиптир.

ЖАМАЛБҮБҮ: (Үйдөн чуркап чыгып) Жакшысыңарбы аба, жеңе... (Чала-була учурашып, алардан өтүп барып, Бекказыны кучактап, үн сөз жок ыйлап киргенде)

БЕККАЗЫ: (Ыйлап). Эжеке ыйлабаңызчы.

Эки бир туугандын эзилишип ыйлап жатышканын көргөндөр карагылары келбей, зээндери кейип тескери карап кетишет.

ҮН: Буларды мындай кейишке алып келип, колу, буттарын жипсиз байлап, каран түнгө салып жаткан тескери үрп-адаттарды беттерине кармап, мажбурлап жаткандар адамдардын өзүлөрү эле эмеспи. Адамдар бири-биринин зар-муңун, кайгысын көп учурда көрүшсө да, түшүнүшкүлөрү келбей, кайдыгерлик кылып, өз баштарынан өтүп жатпагандан кийин болушкулары келбей коймой адаттары бар. Качан гана өз баштарына ушундай кайгы түшкөндө “Каап, бекер кылыптырмын”, дегенде кеч болуп калганын билишет болду бекен. Деги эле адамзат бирине бири эмне үчүн кыянаттык кылышып, жолтоо болушат болду экен. Кайра бирине бири жардам берип, жөлөк-таяк болуп жашашпайбы. Ушунча акыл сезими менен ушундай жөнөкөй эле нерсени кантип түшүнүшпөйт, деген ойго кетесиң. (Үн жоголот).

Бир топтон кийин Жамалбүбү тагдырын өзгөртүп жиберчүдөй, маанилүү нерсе эсине түшө калгандай болуп, тура калып Бекказынын ийиндеринен мыкчый кармап, көздөрү менен теше тиктеп,

ЖАМАЛБҮБҮ: Кана Бекен, айтчы үйдөгүлөр эмне деди.

Бекказы эжесинин суроосуна жооп бере албай, тили байланып калгандай болуп, көздөрүнөн жашын шорголотуп, төш чөнтөгүнөн катты сууруп чыгып эжесине сунду.

Жамалбүбү катты алып, ичинен шаша-буша көз жүгүртүп окуп чыкты да, жаштыгы жана сүйүүсү менен биротоло коштошуп жаткансып, Бекказыны кайрадан бооруна кыса кучактап алып шолоктоп ыйлап кирди. Алардын муң зарын асмандан кудайым көрүп, жашып кеткен сыяктуу нөшөрлөп жаан төгүп жиберди. Аңгыча болбой тегерегиндеги үйлөрдөн басып келишкен туугандарынын бири,

ТУУГАНЫ: Кудагый, кудалар суу болбой үйгө кириңиздер.

Иштин чоо жайын түшүнгөн Жамалбүбүнүн ага, жеңеси үйдү көздөй баштап басышканда калгандары арттарынан ээрчип басышат.

Сахна караңгылайт.

Үчүнчү сүрөт

Үйдүн төркү бөлмөсү. Бөлмөнүн оң жак капталында эски туш кийиз илинип турат. Төрдө жүк тактанын үстүндө ончакты эски жууркан жыйылып, бурчта эски сандык, анын үстүндө эки, үч чемодан. Сол жак капталында эки терезе эски пардоолору менен. Жерде эскирген ала кийиз, шырдак, алардын үстүндө эскирген алтыгаттар. Бөлмөнүн ичиндеги көзгө урунгандар негизинен ушулар.

Эшиктен киргендер жайланышып отургандан кийин бат эле дасторкон жайылып, дасторкондун үстү тамак-ашка толуп, чай куюла баштайт. Босого жакта олтурган тууганы кеп баштап,

ТУУГАНЫ: Кудалар аз айып, көп күнөөбүз болсо кечирип коюңуздар, кулдугубуз бар. Кызды алакачып алуу ата-бабаларыбыздан бери келаткан экен. Эми “Кудай кошкон куда, пайгамбар кошкон дос болот” дейт, кудайдын буйругу менен минтип куда болуп олтурабыз. Эми куда сөөгүңүздөр менен тааныштырып койойун. Бул байбиче күйөө балаңыздардын энеси Аян байбиче. Бул кишинин абышкасынын каза болгонуна көп жыл болду. Абышкасынан жаш калганына карабай, экинчи турмушка чыкпай, эки уул, бир кызын жалгыз багып чоңойтту. Күйөө балаңардын атасы Окен абам колунан көөрү төгүлгөн зергер уста болуптур. Убагында элге алымдуу, кадыр-барктуу киши экен. Кызыңар жаман жерге келген жок. Күйөө балаңардын эжеси Темиркан Ошко турмушка чыккан. Жылына бир келсе келет, келбесе жок. Өз күнүн өзү көрүп кеткен. Күйөө балаңар Бекболот, “Кой оозунан чөп албаган” момун жигит. Үй-бүлөсүнө карап окубай калып, колхоздо иштейт. Иниси Темирболотту кичинекейинен багып алышкан экен. Учурда Кара-Колдо училищада окуп жүрөт. Ушинтип бул үйдө кызыңардан талаша-тартыша турган эч ким жок. Биз болсо жакын ага туугандары болобуз. Жок житигине колдон келишинче каралашып турабыз. Бизде мындан башка жашыра турган эч несебиз деле жок. Эми эки жаштын бактысын тилеп, жай баракат отуруп, сый көрүп баталарыбызды берели.

ТУУГАНДАР: Туура айтат. Кудалар тамакка караңыздар. (коштоп кетишет).

Арасынан бирөө арак куя баштайт. Ага жеңеси беркилер менен сөзгө кирип, тамак жей баштаганда, Бекказы кабагын бүркөп кайгырып, ичинен “жашоо турмушу го бул экен, эми жок дегенде жездем оңураак болсо экен” деп отурат. Арак куюлуп бүткөндө туугандарынын бирөө,

ТУУГАНЫ: Кана эмесе куда эки жашка каалоо тилегиңизди айтып, алдырып коюңуз. (Жамалүбүнүн агасына тос бергенде)

ЖАМАЛБҮБҮНҮН АГАСЫ: (Стаканды колуна алып) Куда, кудагыйлар эми өзүңүздөр айткандай, эки жаш кол кармашып, кудай кошуп куда болуп калыптырбыз. Ушул эки жаштын кармашкан колдору бекем болуп, алдыларын бала, аркаларын мал бассын. Бияктан силер, тияктан биз аман болуп, балдардын жакшылыгында жүрөлү. Ушул жакшы тилектерибиз менен колубуздагыны алып жиберели.

Жамалбүбү менен Бекказыдан башкаларынын баары колдорундагы стакандагы арактарын алып жиберишкенде, тууганы бошоп калган стакандарга кайра арак куйуп, улам бирөөнө тос бере баштайт. Босогодогу чай куйуп отурган Жамалбүбү Бекказыга карап, эшикке чыгалы дегендей ишарат кылат. Жамалбүбү менен Бекказы эшикке чыгат.

Сахна караңгылайт.

Төртүнчү сүрөт

Короонун ичи. Короонун четинде үч төрт киши карта ойноп отурат. Жамалбүбү тиги кишилерди көрүп, Бекказыга чет жагында турган отургуч жакты көрсөтүп,

ЖАМАЛБҮБҮ: Жүрөгой Бекен тигиндейрек барып сүйлөшөлү. (отургучка барып отургандан кийин көздөрүнүн тегерегиндеги мончоктогон жашын араң тыйып, каргылданган үнү менен) Кагылайын каралдым, мени кудайым шорго малган окшойт. Сага жезде болчу неме менден он жаш улуу, жүдөгөн киши экен. Үй жайын деле көрүп турбайсыңбы. Тың болсо эмдигиче аял алып, үй жайын оңдоп албайт беле. Карыган энеси, өгөй иниси бар экен. Өзүнөн улуу эжеси Ошко турмушка чыгып кетиптир. Каралашкан жакын тууганы деле жок көрүнөт. Ата-энең болсо катка, “Барган жериңден чыкчу болбо. Баягынын кызы эрден чыгыптыр деп элге жаманатты болобуз. Эгер келе турган болсоң топурагыбызды түйүп беребиз”,-деп жазышыптыр. Эми эмне кылам? Айлам эмне болот же сүйлөшкөн жигитиме кетип калсамбы? Ал мени алакачып кетишкенин угуп, бирөөлөрдөң “Сенден ажырагым келбейт. Турмушка чыксаң деле мейли, Кара-Колго келгенде бары бир алып кетем”, -деп кат жазып берип жибериптир. Эми эмне кылам? (Бекказыны караганда араң турган көздөрүнүн жашы чубуруп кетти)

БЕККАЗЫ: (Эжесинин көз жашын көрүп, ал дагы ыйлап жиберди) Эжеке эгер жактырбасаңыз, үйгө барбай эле Кара-Колдон квартира таап алып жашай бербейсизби. Мен чоңойгондо, Кара-Колго келип окуганда сиз менен чогу жашап, сизге эч кимди тийгизбейм.

ЖАМАЛБҮБҮ: Кагылайын каралдым, сен чоңойуп калганда эмне. Азыр кичинекей болуп жатпайсыңбы. Чоңойгондо эч кимге тийгизбээриңе ишенем. Бул жерден кетсем ата-энеңдин карабай коюшканы аз келгенсип, эрден чыккан кыз атыгып, жаманатты болом го. Кантейин тагдырыма баш ийгенден башка аргам жок окшойт.

Эки бир тууган ыйлап бири-бирине армандарын айтып жатышканда үйдүн ичиндегилердин күлүп, бакылдашып сүйлөшүп жаткандары угулуп жатты.

Жамалбүбү буга чейин тагдырына баш ийбей аткан болсо, алек-саатта өзгөрө түшкөндөй болуп, эми гана башын ийип, ыйлап да, айтчу сөзүн айтып да бүттү көрүнөт. Бугу чыгып көксөөсү сууду окшойт, үн сөз жок инисин бир топко ойлуу тиктеп отуруп,

ЖАМАЛБҮБҮ: Жүрү Бекен үшүп кеттиң окшойт, үйгө кирели.

БЕККАЗЫ: Эже мага жезде болчу кишини көрсөтөсүзбү?

ЖАМАЛБҮБҮ: Макул, өзүң байкап көрчү. Кандай киши көрүнөт? (карта ойноп аткан кишилерге жакынырак барышканда) Тигине тетиги бери карап отурган киши.

Отуз жаш курагына барып калган, жапалдаш бойлуу, арыкчырай, беттерине бырыш түшүп, кебете кешпири абышкага окшогон кишини көрсөткөндө, Бекказы, адеп кирип келатышканда короонун чет жагында турган киши экенин таанып, аны алганы жаткан күйөөсүнүн атасы экен деп ойлогонун эстеп, жакпаса да эжесин капаланткысы келбей,

БЕККАЗЫ: Ырас эле киши көрүнөт. (дегени менен ого бетер кабагы бүркөлүп, үйдү көздөй эжесин ээрчип басты)

Көшөгө жабылат.

КӨШӨГӨ IV

Биринчи сүрөт

Кара-Кол шаары. Квартирадагы бөлмөнүн ичи. Бөлмөнүн эки капталында экиден кроват журкан төшөктөрү менен, ортодо стол, төрт жагында төрт отургуч, төр жагында терезе пардоолору менен, терезенин оң жак капталында китеп салынган текче, кроваттардын үстүлөрүндө ар түрдүү плакаттар илинген.

Тыштан Жамалбүбү менен Жылдыз киришет. Жамалбүбү Жылдызды канчалык жаман көргөнү менен окууларын бүтөөрүнө аз калгандыктан, анын үстүнө берки эки чогу окуган кыздарын кыя албагандыктан, башка квартирага чыгып кете алган эмес. Жамалбүбү күйөөгө чыккандан бери сабыры суз болуп, мурдагы жайдары мүнөзү жоголуп кеткен. Жылдыз болсо ого бетер ачылып, өз боюн жасап, түзөп жүзүнөн күлкү кетпей калган.

ЖЫЛДЫЗ: Сен эмне мынча капаланасың, көңүлүңдү чөгөрбөй окууңду бүткөнчө ойноп күлүп алсаңчы. Эсен сага жолугат элем деп эле жанымды койбой койгонунан ресторанга чакырсаң ала келейин десем, кечкиге ресторанга Сапар үчөөбүздү чакырып жатат. Жүрү барып келели, ресторанга барганыбызды ким билмек эле. Уркалый менен Бекболотту бизди алакачып ал дедик беле. Алардан ушинтип өчүбүздү алышыбыз керек.

ЖАМАЛБҮБҮ: (Ачуусу келип) Ай Жылдыз, эмне деп жатасың? Алар билбесе да кудай карап турбайбы! Мен ресторанга барып абийиримди сата албайм. Мени Бекболотко алакачып берип, багыма балта чапканың жетишет. Барсаң өзүң бара бер! Мени өз жайыма кой!

ЖЫЛДЫЗ: Сен Эсенди сүйгөнүң жалган экен го, болбосо бир айдан бери кантип чыдап жүрөсүң. Же эриң оңураак неме болсо бир жөн. Эсендин чыпалагына да тең келбейт. Жанагы жүдөгөн эриң сени оңураак эркелетип, жарпыңды жазаарына шегим бар. Ал эми Эсен болсо кандай гана сонун жигит. Сулуу десең сулуу, жаш десең жаш, күчтүү десең күчтүү. Эгер аны менен болсоң махабаттын даамын ошондо гана татаар элең.

ЖАМАЛБҮБҮ: “Кудайсыз кумурсканын буту сынбайт”, дейт ан сыңарындай, кудайым ушундай күйөөнү бешенеме жазса керек. Кудай жазса көтөрбөскө арга барбы. Бекболот менен нике кайып буюруп, тагдырыма туш келгенден кийин Эсенди канчалык сүйгөнүм менен баары бир ак никени аттап, кудайга күнөөкөр боло албайм. Өмүр бою Эсен мен үчүн кол жеткис адам бойдон кала берет. Эсендин да эсинде мурункудай таза, тунук тейден кала бергим келет.

ЖЫЛДЫЗ: Сенин эскичил, динчилдигиң качан калат. Эгер кудай баарын билип турган болсо, бизди сүйгөндөрүбүзгө кошуп койбойт беле. Мына эскичилдиктин айынан күйөөдөн чыккан уят болот, эл эмне дейт деп жатып, өзүбүз каалабаган жерге отуруп калдык. Эми кой бул күнөө болот, бул уят болот деп жүрүп баарынан куру калабызбы. Жок дегенде эми көңүл ачууга шарт түзүлүп, жетпегенге жеткени жатканда мындан да куру калалы дегени турасыңбы? Сен барбасаң, бул күнөө, бул уят деп келген бактыңды кармап кала албай жүрө бер. Мен кеттим. (Эшикти коздөй басканда)

ЖАМАЛБҮБҮ: Жылдыз сен туура эмес жолго түшкөнү баратасың, кеч болуп кала элегинде кайра тартсаңчы.

Жылдыз Жамалбүбүнүн сөзүн укмаксан болуп чыгып кетет. Жамалбүбү терең ойго батып жалгыз калат.

Сахна караңгылайт.

Экинчи сүрөт

Күз. Кинотеатрдын алды. Көчөөнүн боюндагы отургучтун жанында Эсен эки жакты карап бирөөнү күтүп жаткандай саатын улам карап койот. Бир аздан кийин көчөдө келаткан Жамалбүбү менен Жылдыз көрүнөт. Эсен экөөнүн жолунан тосо чыгып, Жамалбүбүнүн жолун тороп туруп калат.

ЖЫЛДЫЗ: Кандай Эсен, (Эсен ага жооп кайтарганча эле) Мен силерге жолтоо болбой бара берейин. Эмне жөнүндө сөз болгонун кийин угаармын. (түз басып кетет).

Жылдыз узап кеткенден кийин,

ЭСЕН: Жакен менден эмне качасың? Сени зордоп алакачып кеткени үчүн сен күнөөлүү эмессиң. Мен чогу окуган кыздарыңдан баарын уктум. Кандай богон күндө да баары бир сени сүйөм. Ал тургай сага болгон сүйүүм ого бетер күчөдү. Сени менен көрүшпөй калган бир ай убакыт мен үчүн жүз жылга тете болду. Мен сенсиз жашай албайм. Эгер макул десең, азыр эле үйгө алып кетем.

ЖАМАЛБҮБҮ: Эсен, сен мени кечир. Бешенеме жазганы ушул экен. Мен деле сени менен эч убакта ажырашпайм деп ойлогом. Бирок тагдыр экөөбүздү эки жакка бөлүп кетти. Эми сага, кайда жүрсөң аман болуп, өз теңиңди таап бактылуу бол дегенден башка айтаарым жок.

ЭСЕН: Жакен алдыда кандай гана кыйынчылыктар болбосун моюн сунбай, баш кошуп, түбөлүк бир болобуз дечү эмес белек. Ошол сөздөрдү унуттуңбу?

ЖАМАЛБҮБҮ: Эсен кыйынчылыктарга мен туруштук бере албай калдым. Аял заты ушундай алсыз жаралган окшойт. Ойлогон ойлорду кыстаган турмуш жеңип кетти. Мени чындап сүйсөң, бактылуу болсун десең экинчи жолугам дечү болбо. (дегенге араң жарап, ичинен канчалык Эсенди жакшы көрүп, ал тургай арыз муңун айтып ыйлап, кучагына жыгылгысы келип турса да, өзүн араң кармап, тескери бурулуп басары менен көзүнүн жашына ээ боло албай калды).

ЭСЕН: Жамалбүбү! Баары бир оң жооп болмойунча күтө берем!

Жамалбүбү Эсендин сөзүн укканы менен артына кылчайбай басып кетти.

Эсен болсо Жамалбүбүнүн карааны үзүлгөнчө карап туруп калат.

Сахна караңгылайт.

Үчүнчү сүрөт

Бекболоттун үйүнүн ичи Жамалбүбү адеп келгендегисине караганда таанылгыстай болуп өзгөргөн. Бөлмөнүн оң жак капталындагы эски туш кийиздин ордуна чоң килем тагылып, төрдө оймолонуп жасалган жүк такта, анын үстүндө үйдүн төбөсүнө жете жыйылган жаңы жууркандар, терезе пардолору жерге салганынан бери жаңырып, үйдүн ичи жарашыктуу жасалгаланган. Дасторкондун үстүндө дүрдүйүм тамактар жайнап турат. Аян байбиче жакшы кийинип алып Уркалыйдын энеси Айымкан байбичеге чай куйуп берип олтурат.

АЯН: Чайдан алып олтурсаңыз жеңе. Эртең менен эрте балдар жумуштарына кетип, эртеден кечке үйдө жалгыз калчу болдум. Күндө бир маал басып келип, чай ичип, эрмектешип кетип турсаңыз боло. Эмнегедир көптөн бери каттабай калдыңыз.

АЙЫМКАН: Ээ Аяным, кайсы бирин айтайын. Мен деле үйдө эртеден кечке сен сыяктуу жалгыз олтурам. Жаш өткөн сайын алдан күчтөн тайып баратат окшойм. Үйдөгү көр оокаттан чыга албай, тырмалап атып кечтин кандай киргенин билбей калчу болдум. Бүгүн мында келип калганымдын себеби, уул-келиним Жылдыздын төркүнүнө кетишти. Үйлөрдү жыйнап, кир кечелерди жууп, кечкиге тамак жасамай менин мойнумда болгондуктан, бүгүн да колум бошоп, мында келе алмак эмесмин. Жылдыз кантордо бухгалтер болуп иштегенден бери өз боюн карап, үй жыйнап кир жууп тамак жасабай калды. Эртең менен эрте таңдан туруп тамак берип, Уркалыйды жумушуна узатам. Ал таң күнү талаада машина айдап, колхоздун жумуштарында жүрүп, түн ортосунда келгенде тамагын белендеп берем. Жылдыз болсо эртең менен жай туруп, күзгүнүн алдынан кетпей жасанып алып, ал да жумушуна кетип, кээ күнү эрте келсе, кээ күнү ал да түн ортосунда араң келчү болду. Бир күнү кеч келгенинен “Ээ балам ушунча да кеч келесиңби, эртерээк келип, үй жайга каралашсаң боло”, десем, “Энең минтип айтат”, деп уулума арызданган окшойт. Уулум эртеси “Эне эки кишинин тамагын жасап, үйдү жыйнап койгон сизге оор болуп жатабы? Келиниңиз жумушка жаңыдан кирип, жумушу оор болуп жатса, кайсы убакта келип үйдөн жумуш жасамак эле. Мындан кийин аны-мунуну айтып келиниңиздин башын оорута бербей, үйдөгү жумуштарды өзүңүз эле жасай бериңиз” деп койгон. Мындай жумуштарда мурда жумуш катары сезчү эмес элем. Эми ушул жумуштар да мага оор болуп, күндөн күнгө шайым бошоп баратат.

Айымкан кейип-кепчип арыз арманын айтып жатканда, Аян ичинен өзүнүн уул-келинин ойлоп, ошол эле учурда тигинин уул-келинине салыштырып, жетине албай мактанып кирди.

АЯН: Жеңе Жамалбүбү бул үйгө келгени ырыскы кошо киргендей эле болду. “Кантордон кесибиң боюнча бухгалтер болуп иштесеңчи”, десем, болбой “Анда күнүгө иштеп, үй жумуштарына чолом тийбей калат. Анын үстүнө жумушка орношуш үчүн тааныш керек. Андан көрө үйдө жардам бере турган киши жок болгондон кийин, талаастанына барып, поварлык кызматынан иштейин. Ал жерден бир күн иштеп, бир күн бош болот экемин. Бош болгон күнү үй жумуштарын жасап, үй оокаттарымды оңдоп алайын”, деп поварлык кызматында иштегенден бери, бир күнү иштеп, бир күнү бош. Бош калган күндөрү үйдөгү эски-уску эмеректердин баарын жууп, тазалап, жаңыртып көктөп, күнү түнү тыным албайт. Жумушуна барган күндөрү да кеч келгенине карабай, “Жатып эс алсаңчы”, дегениме болбой, түнү менен кир кечесин жууп, үйүн жыйнап, кайсы убакта жатып, эс аларын билбейм. Мен кармалашып жардам берейин десем, “Энеке мен баарына өзүм эле жетишем, сиз эч нерсе жасабаңыз”, деп эч нерсе жасаттырбайт. Жеке эле үй оокаттарын эмес, тыштагы короо жайды да өзү эле тейлөөчү болду. Ал жокто жасайын десем, баары эле ирети менен жасалып тургандыктан, чай койуп ичкенден башканы билбей калдым. Жумушуна кетээрде үйлөрүн жыйнап, тамак-ашынан өйдө белендеп кетет. Бекболот болсо таң күнү талаада, колхоздун сугатынан колу бошобойт. Үй жумуштары менен иши жок болуп калды.

АЙЫМКАН: Ээ Аяным, бир айтасыңбы, эки айтасыңбы, айтпасаң деле Жамалбүбүнүн кандай келин экени жасаган ишинен эле көрүнүп турбайбы. Сен эле эмес, келиниңди жалпы айылдын эли мактап жатышат. Ушундай келинге туш болгон бактың тоодой экен. Жамалбүбү ата-энесинен жакшы тарбия алып, жаш тайынан жумушка күйдүм-быштым болуп чоңойгон тура. “Баланы жашынан, аялды башынан”, дегендей Жамалбүбү менен Бекболот эми камчы салдырбай оокат кылып кетише турган болуп калышты. Менин уул-келиним башынан экөө тең башкармалардын балдары болушуп, бардар белен оокат менен чоңойушуп, бар менен жоктун айырмасын билбей калышты. Абышкам экөөбүз убагында бийлик, мансап, дүйнө жыйнайбыз деп жүрүп, Уркалыйга жакшы тарбия бере албай калдык. Жылдыздын атасы да башкарма болуп жүргөндүктөн, Жылдыз деле ошондой чөйрөдө чоңойсо керек. Мына жыйган терген дүнүйөнүн баары чаң басып, күндөн күнгө четинен керектен чыгып баратат. Силердики болсо жаңырып, көбөйүүнүн үстүндө. Баланын эси жок болсо, атасынын кашыктап жыйганын чөмүчтөп чачат окшобойбу. “Аял жакшы эр жакшы”, дегендей Бекболоттун турмушу күндөн күнгө оңолуп, келим-кетими көбөйүп, элге алына баштады. Уркалый менен Жылдыз болсо эч ким менен катышпай калышты. Алардын келечегинен күмөн санап калдым. Деги ушулардын жаманчылыгын көрө электе абышкамдын артынан кетсем экен. (Жашып кетет).

АЯН: (Боору ооруп). Жеңе анчалык эле кейий бербеңизчи. “Ордунда бар оңолот”, дегендей, балдар жаш эмеспи. Бара-бара оңолуп кетишээр.

АЙЫМКАН: Деги эле сен айткандай болуп оңолуп кетишсе кана. “Жашыңда берсин мээнетти, карыганда берсин дөөлөттү” дегендей, дөөлөттүү карылардан болсок экен. Кой эми, көпкө отуруп калдык окшойт, үйүмө кетейин.

Айымкан оордунан туруп, эшикти көздөй басканда, Аян оордунан туруп узатып жөнөйт.

Көшөгө жабылат.

КӨШӨГӨ V

Биринчи сүрөт

Арадан он жылча убакыт өткөн. Колхоздун талаастаны. Эки бөлмөлүү үй, андан удаа салынган ашкана. Маңдайында катарынан салынган мал сарайлар. Ары жакта үйүлгөн чоң-чоң үймөк чөптөр. Жем киргизген чоң склат, тоют даярдаган цех, трактор, машиналар. Короодо ары-бери басып, ашканага кирип чыккан колхозчулар. Короонун бир бурчундагы столдун тегерегинде Уркалый, Жылдыз, Бекболот, Жамалбүбү болуп тамак ичип отурушат. Уркалыйдын энеси Айымкан байбиче менен Бекболоттун энеси Аян байбиче мындан беш, алты жыл илгери каза болушкан. Жылдыз жасанып, боёнуп, колу башында алтын шакек, иймектер жаркырайт.

ЖЫЛДЫЗ: Ой Жамалбүбү сен ушунча кишиге кантип тамак жасап берип, жетишип жатасың. Бир жагынан беш кызыл чиедей балдарыңды багып. Анан баарынын эле дени сак болсо жакшы эмеспи. Алардын ичинен экөө ненормальный оорукчан болуп эмдигиче сийип чычканды билбесе. Сени көргөндө сага аябай боорум ачычу болду. Мен профком менен жакшымын. Эгер кааласаң жумуш аяктаганда курортко путевка алып, чогу барып, эс алып келбейлиби? Пусть Бекболот бир айча жалгыз оокат кылып, сенин баркыңды билип көрсүн. Сен деле адам сыяктуу ичип жеп ойноп күлүшүң керек да.

ЖАМАЛБҮБҮ: Жылдыз сен мага бооруңду оорутпай эле кой. Мен канчалык кыйналсам да, үй-бүлөм, элим үчүн эмгектенип, ушул эмгегимдин үзүрүн көрүп, балдарымды чоңойтуп, элдин сый урматына ээ болуп жатам. Мен эримди балдарымды жол каратып коюп, курортко барып санаам тынып эс ала албайм. Ал эми оорукчан балдарымды деле кудайым өз ырыскысы менен жазса керек. Улам чоңойушкан сайын эс кирип, кийин өз оокаттарын өзүлөрү кылып кетишээр. Барып көнгөн жаның курортко өзүң барып, ичип-жеп, ойноп күлүп эс алып келсең болот. Жалгыз жанын Уркалый бир ай бага албай эмне болуптур. Менин курортко барып, азыр эс алууга шартым жок. Кийин балдарым чоңойгондо деле эс алармын.

ЖЫЛДЫЗ: Жамалбүбү сен мени жаман көрбө. Мен жөн эле чогу эс алып келсекпи дегемин. Сенин шартың жок болсо өзүм деле барып эс алып келем дечи. Бизде Уркалыйдын күнөөсүнөн бала болбой жаткандан кийин отпусканы үйдө кантип жалгыз олтуруп өткөрмөк элем.

УРКАЛЫЙ: Жылдыз эмне деп жатасың. Күнөө менде эмей эле, өзүңдө болуп жүрбөсүн. Өткөндө догдурга барып, текшерилип келели дегенде, өзүң болбой коюп, өзүм барып текшерилсем, сенин ден соолугуң таза эле экен дешкенин айтып келбедим беле. Ишенбесең эми деле барып, текшерилип келсек болот.

ЖЫЛДЫЗ: Уркалый сен башты оорутпачы. Азыр карып деле кете элекбиз го, андан көрө жаш кезибизде ойноп-күлүп алып, кийин деле балалуу болорбуз. Эгер болбосок багып деле аларбыз. Балалуу болгон ким эле жыргап кетип жатыптыр. Келгиле андан көрө муну бөлө тартып жиберели. (Жылдыз сумкасынан бир бөтөлкө аракты алып чыгып, столдун үстүнө койгондо Бекболот менен Уркалый кубанып кетишет)

Жамалбүбү туруп барып, үч стакан алып келет.

УРКАЛЫЙ: (Аракты куйуп жатып) Молодецсиң Жылдызка сен менин көңүлүмдү кайсы убакта көтөрөрдү айттырбай билгениң үчүн сени эч кимге теңебей сүйүп, күйүп жашап жүрбөймүнбү. Кана эмесе Бекболот жок дегенде тос сүйлөп койсоң боло.

БЕКБОЛОТ: Жылдыз сага чоң рахмат. Кандай кишинин эле аялы, күйөөсүнө арак алып берип, сыйлап турат болду экен. Жамалбүбү болсо мага арак алып бермек турсун, кайра, арак ичесиң деп урушат. Кана эмесе алып жиберели.

Үчөө колундагы стакандарды алып жиберишет.

ЖАМАЛБҮБҮ: Бекболот мен сага кантип арак алып берем. Тапкан айлыгыбызды бир айдан бир айга араң жеткирип отурбайбызбы. Жаздан бери колхозчуларга тамак жасап арткан үрткөн тамак менен жан багып жатабыз. Эми кыш келгенде бул жерде тамак жасалбай калса, жыйып койгон эгинибиз жок балдарды кантип багабыз.

УРКАЛЫЙ: Ай Жамалбүбү, мени менен жакшылап сүйлөшсөң, бир машина буудайды алып келип, бир түндө эле түшүрүп берем. (Ырсактап күлгөндө).

ЖАМАЛБҮБҮ: (ачуусу келип) Мен ачка өлсөм да андай ишке барып жаманатты боло албайм.

УРКАЛЫЙ: Ой эмнеге анча ачууң келип кетти. Мен жөн эле тамашалап койдум. Менин айтайын дегеним бир кой берсең эле бир машина буудай алып келип, түн катып түшүрүп берем. Ансыз деле эрте турган чоңдордун, байлардын бары түшүрүп алып жатышат.

ЖАМАЛБҮБҮ: Жок, машинелеп ууру кылган бизге жарашпайт. Айтканыңа рахмат. Түшүрүп бербей эле кой. Силер шашпай отуруп иче бергиле мен жумушка барайын.

Жамалбүбү ашкананы көздөй басат

Сахна караңгылайт.

Экинчи сүрөт

Караңгы түн. Асманда жылдыздар көрүнбөйт. Ар кайсы жерде мүрзөлөрдүн карааны көрүнөт. Жонуна мүшөк көтөргөн Жамалбүбү темтеңдеп басып келип, жалгыз аяк жолдон чыгып кетип, оозу ачылып калган мүрзөнүн ичине мүшөгү менен кошо кулап түшкөндө, коркконунан ачуу чаңырып, бир топко эси жыя албай отуруп калат. Бир кезде өзүнө келип, коркконунан жүрөгү кабынан чыгып кетчүдөй болуп, жүрөгү акылдап, бат-баттан дем алып, төгүлгөн буудайларын кайра мүшөгүнө салып жатып өзүнчө сүйлөнөт.

ЖАМАЛБҮБҮ: Ээ кудайым ай шерменде кыла көрбө, кокус буту колум сынып, ушул жерде калсам эл эмне дейт эле. Же жүрөгүм жарылып кетип өлсөм, эртең эле душмандарым “Жан талашып жүрүп ушуну көрмөк”, деп табалашпайт беле. Оо шордуу балдарым ай, алар эмне күндү көрүшмөк. Кийин эрте турганы күн көрсөтпөй, “Энең буудай уурдап келатып, жүрөгү жарылып өлгөн”, деген сөзгө калышпайт беле. Оо кудайым ай, эмнеңден жазган үчүн мени ушунча шорго малдың? Же эрим эле элдин эркектериндей тың болуп, ушундай жумуштарды өзү эле жасасачы. Эгер балдарым ачка калат дебесем ушул ишке барат белем. Билип билбей күнөөм болсо кечире көр.

Жамалбүбү ыйлап жатып буудайларын мүшөгүнө салып бүтүп, ыйын токтотуп, мүшөгүн өйдө сүйрөп чыгаргандан кийин, мүшөгүн көтөрүп кайра жонуна салайын десе, алы келбей койгондо кайра мүшөгүнө отура калып, ызаланып ыйлап киргенде мүрзөөлөрдүн арасынан караандар көрүнөт. Мындайда адамдын оюна капкайдагынан баары келет эмеспи. Жамалбүбүнүн оюна мурдатан угуп жүргөн арбактар жөнүндөгү окуялар келе баштады. Арбактар жөнүндө айтылгандарга караганда, түн ичинде өлгөн кишилер арбак болуп, мүрзөлөрүнөн туруп, тышка чыгышып басып жүрө беришет экен. Кээ бирөөнүн үй-бүлөсү тамак жасап, куран окутушпаса, ач арбак болуп, бирөөлөрдөн үмүт кылып, кишилерге жолугуп, алардын жолдорун тороп, кол салганда, алар оорукчан болуп, кээ бир учурларда өлүп да калат экен дегендерин угуп жүргөндүктөн, эми караандардын баары аны тегеректеп, чогулуп тосуп алышкансып, ыйын токтотуп, кыйкырып кирет.

ЖАМАЛБҮБҮ: Эмне! Эмне керек силерге? Тонойсуңарбы! Өлтүрөсүңөрбү?! Эмне үчүн машиналап уурдагандарды көрбөй, бир мүшөк уурдаганымды көрүп калдыңарбы? Эгер ушуну көп көрүп атсаңар алгыла! Алып мени өз жайыма койгула! (Оордунан тура калып мүшөктү көрсөтүп, өзү артка чегинет. Мүшөккө эч ким жолобогон соң, эсин токтотуп, эки жакты жакшылап караса, эч ким көрүнбөйт). Мен эмне болуп турам коркконго кош көрүнөт деген ушулбу. Кой бул жерден тезирээк кетишим керек. (Мүшөккө кайра басып барып, көтөрүүгө аракет кыла баштайт).

Сахнанын артынан үн чыгат.

ҮН: Мындай оор түйшүк тартып, жаны кыйналган күндөр буга чейин Жамалбүбүнүн башынан далай жолу өткөн. Эми дагы эле өтө бермекчи. “Турмушуң эшек араба туулдуң калдың баляга” дегендей адам баласы төрөлүп жарык дүйнөгө келгенден баштап, жашоо менен бирге турмуш башталып, айтылып жүргөндөй турмушта ар кандай балээлерге жолугуп, алар менен өмүр бою күрөшөт белем. “Балээ басып, мээнет чырмап” дегендей кээ бир адамдардын маңдайына ошондой жазылып калабы, өмүр бою балекет-мээнеттен арыла албай, алар менен күрөшүп, жеңгени жеңип аягына чейин күрөшсө, жеңбегени жеңилип ошол бойдон өмүрүнүн аягына жетпей орто жолдон жоголот окшобойбу. Ошол турмуштагы терс көрүнүштөр менен күрөшүүдө, ар бир адамдын канына, тазалыгына, акыл-эсине, алган тарбиясына, билимине, ар-намысына, адеп-аклагына, кайратына жараша туруштук берсе керек. Жамалбүбү ошондой жакшы сапаттарга ээ үчүн ушунча кыйынчылыктарга туруштук берип келди. Эми дагы алдыдагы кыйынчылыктарга канчага чейин туруштук бере алат болду экен. Тескерисинче Жылдыздын жогорудагыдай жакшы сапаттарынын жоктугунан адегенде турмушу канчалык жеңил өтүп, жашоосу жакшы болгону менен турмуштагы кыйынчылыктарга туруштук бере албай улам артка чегине баштаган учуру эле.

Үн жоголот.

Жамалбүбү эптеп тырышып жатып, мүшөгүн жонуна салып, көтөрүп, темтеңдеп басып кетет.

Көшөгө жабылат.

КӨШӨГӨ VI

Биринчи сүрөт

Арадан жыйырма жылдай убакыт өткөн. Колхоздун мурунку талаастаны. Машина, тракторлор көрүнбөйт. Мурунку тоют даярдаган цех менен жем киргизген склаттын ордунда чоңүй салынган. Короодо жигули автомашинасы токтоп турат. Сарайдын тегереги толгон төрт түлүк мал. Советтер союзу тарап, Кыргызстан эгемендүү мамлекет болуп, менчиктештирүү саясаты жүргөндө, Жамалбүбү талаастанын чогусу менен менчике чыгарып сатып алган. Короодогу жайкы чай ичкен чайканада Жамалбүбү менен Бекболот чай ичип отурушат. Самтырап кийинген Уркалый келип, отургандарга,

УРКАЛЫЙ: Атсалоом алейкум, жакшысыңарбы? Тамагыңар таттуу болсун.

БЕКБОЛОТ: Алекума салам. (Үнүн акырын чыгарып, бул эмне келди дегендей кылат).

ЖАМАЛБҮБҮ: Кел чай ич.

УРКАЛЫЙ: (Өтүп, Бекболоттун катарына отурат). Жамалбүбү жүз грамм арак берсең, сообума калар элең. Кечээ катуу ичип койуптурмун. Башым жарылып кетчүдөй болуп, жүрөгүмө тамак барбай жатат. (Куюлган чайды кайра жылдырып, жалооруй карайт).

ЖАМАЛБҮБҮ: Кой ай, деген киши жок болуп, өз кара жаныңа ээ боло албай калдың го. Жылдыз болсо да кой ай дейт беле. Аракты таштоого аракет кылып, бирөөлөргө жардамчы болсоң да оокатыңды кылсаң боло. (Туруп, четтеги шкафтан бөтөлкөнүн түбүндөгү аракты стаканга куят).

УРКАЛЫЙ: (Стаканды шып тартып жиберип), Рахмат Жамалбүбү, “аял жакшы эр жакшы дегендей”, Бекболоттун багы бар экен. Сенин аркаң менен бала-чакалуу болуп, уул үйлөп, кыз чыгарып, укум тукуму өсүп, минтип айылдын алды болуп, элге кадыр барктуу, дөөлөттүү карылардан болуп отурасыңар. Сен, Жылдыз болсо кой ай дейт беле дейсиң, Жылдыз көзүнүн тирүүсүндө эле мени аракка көндүрүп, бүт оокат жайымдын баарын саттырып, бала төрөп берип багып чоңойтмок турсун, кийинки кезде өз кара жанын бага албай, көчөөдө басып калып, ушул эле арактын айынан өлбөдү беле. Жылдыз убагында сенчүлөп оокат кылалы, балалуу болуп багып чоңойтолу, арак ичпе дегенде мен деле Бекболоттун ордунда отурбайт белем. Менин Бекболоттон эмнем кем эле. Убагында колхоздо шопур болуп, күркүрөтүп таап келип турбадым беле. Эми кана, ошол жыйган тергендерим? Аягында эч нерсе калбай калганда, үйүмдү саттым. Эми карыган кезде алы күчтөн тайыганда коколой башым эле калды. Эми менин аяна турган эмнем бар? Эми мындан ары мени көрбөйсүңөр. Баш оогон жагыма кетем.
Атайын силер менен бир жолу коштошойун деп келдим. Мындан ары догумду артып, баш жазгыла деп келбейм. Куй, калганын бир жолу ичип алып кетейин. (Ый аралаш айтчу сөздөрүн айтып жатканда Бекболот менен Жамалбүбү жаш тайынан чогу өсүшкөнгө боорлору ооруду окшойт алар да жашып кетишти).

Жамалбүбү арак куйуп жатканда,

БЕКБОЛОТ: Эми Уркалый, жакшы бар. Кайда жүрсөң аман жүр.

Уркалый кеп сөзгө келбестен стакандагы аракты шып тартып жиберип, ордунан туруп, темтеңдей басып, келген жагын көздөй кеткенде, Жамалбүбү менен Бекболот артынан ээрчий карап, ойлонуп отуруп калышат. Алардын эсине Уркалый, Жылдыз болуп, чогу жүргөн кездери түштү окшойт.

ЖАМАЛБҮБҮ: Кайран гана куу турмуш, адам баласына эмнени гана көрсөтпөйт. Башында ким ойлоптур, аягы ушундай болот деп.

БЕКБОЛОТ: Аларды ойлоп эмне кыласың. Андан көрө ден-соолугуңа карасаң боло. Капалансаң ооруп каласың.

ЖАМАЛБҮБҮ: Булардын тагдырына кантип кайдыгер карай алам. Жаш-тайыбыздан теңтуш болуп жүрүп, тең арып, тең карысак, бир үй-бүлөдөн артына из калбай жок болуп кеткени жатса, мындайды кудайым пендесине бербесин. Менин деле оорум күндөн күнгө күчөгөндөн күчөп баратат. Бар боломбу, жок боломбу ким билет. Жаман айтпай өтүп кетсем, артымда жерге жээгим, силер бала-бакырам, кылган эмгектери эл арасында айтылып калар.

БЕКБОЛОТ: Эмне деп жатасың. Көп эле киши сахарный диабет менен ооруп, көп жылдар бою жашап жүрбөйбү. Сенсиз менин көргөн күнүм эмне болот. Балдар го чоңойушту. Алар өз күндөрүн өзүлөрү көрүшөт. Сен өзүң үчүн жашабасаң да, мен үчүн жашашың керек. Сенсиз жашоо кыйын. Сага жолуктурган тагдырыма ыраазымын.

ЖАМАЛБҮБҮ: (Күлүп). Эмне мынча коркуп кеттиң. Мен бүгүн эле өлүп калайын деп жатыптырмынбы? Мен деле күн көрүп, суу ичсем экен деп тиленип жатам. Укол алып, даары иччү убагым келди. Мен барайын. (ордунан туруп, чайканадан чыгып, үйүн көздөй басат).

Сахна караңгылайт.

Экинчи сүрөт

Сагалынын эски үйү. Анын катарында бышкан кирпичтен салынган чоң үй. Эки үйдүн ортосунда темир дарбаза. Короонун тегереги гараж, аш-үй, мал кирген сарайлар. Майда курулуштардын артындагы агоротто алма бактар. Үйдүн бөлмөсүндө Сагалы, Жамалбүбү, Бекказы үчөө сүйлөшүп отурушат.

САГЫЛЫ: Жакен бала бакыраңдын дендери сакпы, жакшы турушабы? Жашоо турмушуң кандай өтүп жатат. Кептен салып отур балам.

ЖАМАЛБҮБҮ: Кудайга шүгүр, жашоо турмушубуз жаман эмес. Эл катары оокат кылып жатабыз. Бекболот жумуштар чыгып үйдө калды. Жыргал менен Алтынбекти оорукчан деп окууга албай койгондон кийин бирөө үй жумушуна жардам берип, бирөө мал кайтарып талаада. Ырысбек колуктусу кетип калгандан кийин атасынын аркын тартып, өзүнчө оокат кылып кете албачудай болгондуктан, айылдагы үйдү бекитип коюп, берки талаастанындагы үйүбүзгө өзүбүз менен чогу алып алганбыз. Ырахат Жети-Өгүздүк жигитке турмушка чыкпады беле, алар жакында уулдуу болушту. Мырзабек жакында кыздуу болгонунан чоң энебиздин атында атын Айым деп койдум. Негизги түйшүк Мырзабек менен колуктусунун мойнунда. Калгандарыбыз аларга жардам берүүдөбүз. Айрыкча мен тилим эле сүйлөгөнү болбосо, колумдан оор түлүк жумуш келбей оору менен эле кармашып калдым.

САГАЛЫ: “Балам, өлгөндүн эле өз шору” дегендей энең адеп өлгөндө кошо өлчүдөй болдум эле. Андан бери көз ачып жумгуча он-чакты жыл өтүп кетти. Бирок жашоо турмушубуз дагы эле уланып жатат. Тирүү кишинин жашоосу улана берет тура. Энең да жашоонун айынан күйүгүп, бышыгып жүрүп, ушул кант диабет оорусуна чалдыккан эле. Акыры анын түбүнө ушул оору жетти. Энеңерди тартып, күйүп-бышып жүрүп, Бекказы экөөң да ушул ооруга чалдыктыңар. Эми өлбөгүдөй оокат жайыңар турат. Ооруну күчөтүп жибербей, догдурга убагында көрүнүп, даарылансаңар боло. Эми ичээримди ичтим, жээримди жедим, силердин жаманчылыгыңарды көрбөй өлсөм экен, деп кудайымдан бассам турсам тиленип отурам. Жакен айланайын балам. Сени көргөн сайын “барган жериңден чыкпай отур”, деп убалыңа калып, оорукчан болуп калганыңа себепкер болдумбу деп өзүмдү жемелей берчү болдум. Эми кеч болсо да мени кечирип кой балам.

ЖАМАЛБҮБҮ: Ата мен сизди ошондо эле кечиргемин. Ал кезде эл ата-бабалардан бери келаткан каада-салт, үрп адаттардан чыга элек болчу. Сиз жалгыз, элден чыгып кете алмак эмессиз.

БЕККАЗЫ: Эже ата-бабаларыбыз бизге каада-салт,үрп-адат кылып жакшынакай эле асыл мурастарды калтырган. Кийинкилер ошол ата-бабалардан калган асыл мурастарды тескери буруп, алакачуу кийин эле пайда болуп, адатка айланып кеткен. Мурда алакачпай эле башкошкондор бири-бирин жактырып калса, жеңелеринен ата-энелерине айттырып, ата-энелери арага жуучу салып, эгер макул болушса, кудалашып, убадалары бекигенден кийин гана үйлөнүшкөн. Совет өкмөтү орногондон кийин ошондой тескери үрп адаттар кичинеден пайда боло баштаса, азыр союз чачырап, мамлекет өз алдынча эгемендүү мамлекет болгондон бери кой ай деген киши жок, кыргыздар өздөрүбүздүн менталитетибизге туура келбеген жолду тандап, батышты туурап, базар эканомикасына өткөндөн бери жан дүйнөнүн байлыгынан материалдык байлыкты жогору коюу саясатынан улам, акча табуу ушул экен деп, ата-бабалардан калган асыл мурастарды унутуп, ыйман, ызат, адеп-аклак, абийиринен бери акчага сатылып, элдин көпчүлүгү бузулуп баратышканы аз келгенсип, азыркы кээ бир жаштар эне тилинде сүйлөгөндөн уялышып, кыргыздар менен кыргыздар башка тилде сүйлөшүп жатышпайбы.

САГАЛЫ: Туура айтасың балам, ошол ата-бабалардан калган асыл мурастардан тайдырып, элди туура эмес жолго баштагандар далай адамдардын убалына калды. Ошол бузукулардан кудайым сактасын. Ушунча элди кудайым куру жазды дейсиңерби, арасынан элди оң жолго баштаган уул кыздар чыгаар.

ЖАМАЛБҮБҮ: (инисине карап). Бекен өзүңдүн жашоо турмушуң кандай?

БЕККАЗЫ: Эже Толкун экөөбүз колубуздан келишинче жети баланы багып чоңойтуп, тарбиялап өстүрүп жатабыз. Улуу кызым Мээрим өзүңүз билгендей Сары-Дөбөлүк жигитке турмушка чыгып, бир уулдуу болушкан. Экинчи кызым Ширин Кара-Колдо университетте мугалимдин окуусун окуп жатат. Эң кичүүсү Нуруландан башкасы мектепте окуп жатышат, окуулары жакшы. Толкун өзүм иштеген жерде дүкөнчү болуп иштеп жатат. Техсервис област боюнча быйыл биринчиликти алды. Ушул иштеримди көрө албагандар бут тосуп, ишиме жолтоо болуп жатышат. Ага карабай айылдагы менин ишимди баалагандар, айылдын кезексиз курултайын өткөрүп, айыл өкмөтүнүн башчылыгына көрсөтөбүз деп жатышат.

ЖАМАЛБҮБҮ: Бекен ушундай заман өзгөрүп, элдин көпчүлүгү бузулуп, кошоматчылар, эки жүздүүлөр көбөйүп, чоңдордон калыстык кетип турган учурда “Чындыктын тузу ачуу” дегендей чындыкты бетке айтып, так, таза иштеп кетишиң кыйын болуп калат ко,анын үстүнө убагында даарыланып ден соолугуңа да карашың керек. Өзүңдүн эмне кылайын деген оюң бар?

БЕККАЗЫ: Эжеке өзүңүз аткандай азыр эл арасында эки жүздүү кошоматчы, акчага сатылгандар көбөйүп, чоңдордун жүргүзгөн саясаты туура эмес болгондуктан, бир чети мындай жооптуу кызматтан иштегим келбей кетет. Бир чети карапайым, ак ниет, жакшы адамдарды ойлосом, элим үчүн кызмат кылып, алардын турмушунун оңолушуна аз да болсо салымымды кошуп, терс көрүнүштөргө сокку ургум келет. Эгер шайланбай калсам, тоодон какыраган таш баскан жерден үч гектар жер алып койгом. Ошол жерди иштетип, ал жерге бак тигип, адамдын жашоо-турмушуна сабак болоорлук китеп жазсамбы деген ойдомун.

ЖАМАЛБҮБҮ: Бекен алдыга койгон ой тилегиң жакшы экен. Ылаым эле ошол тилеген тилектериңе жет.

САГАЛЫ: Толкундун чайы кайнаса керек жүрүгүлө тиги үйгө кирели.

Үчөө тең орундарынан турушканда сахна караңгылайт.

Үчүнчү сүрөт

Кайрадан алгачкы көрүнүш. Электр жарыктары өчүп, таң атып, жерге жарык кирген. Областык оорукананын тегерегинде адаттагыдай эле ары бери баскан кишилер. Палатанын ичиндеги койкада өлүм менен өмүрдүн ортосунда кыйналып жаткан Жамалбүбү көрүнөт. Терезенин сыртында топтошкон кишилер. Алардын арасында Бекболот менен Бекказы жүрөт. Баары тең палатанын ичинде ооруп жаткан Жамалбүбүнү карап турушат.

Ары жактан үн угулат.

ҮН: Ошентип бир адамдын айынан бир үй-бүлө чачкын болуп, тукуму уланбай, коломтосунан от күйбөй, тукум курут болуп, артында из калбай калса, ошол эле учурда дагы бир адамдын аркасы менен чачылган үй-бүлө чогулуп, тукумдары уланып, бир эле эмес, эки жерден коломтого от күйүп, артында өлбөс өчпөс эмгеги, турмуш менен күрөшүүдө терс көрүнүштөргө каршы сокку урууда, кыйынчылыктарга карабай адамдык жакшы сапаттарын сактап калууга сабак болуучу өрнөктүү өмүрүнөн изи калды. Адамдар адам болуп жаралышканы менен баары бирдей болбогондуктан, “беш кол тең эмес, деген сөз калса керек. (Үн жоголот).

Жамалбүбү дем алганын токтотуп, суналып жатып калды. Ошондо ары жактан медсестра келип, бетин жаап чыгып кеткенден кийин гана терезеден үмүт кылып тургандардын үмүттөрү үзүлүп, ыры-чуу түшүп ыйлап калышты.

БЕКБОЛОТ: Жамалбүбү мени артыңа жалгыз таштабай кошо ала кет! (Бакырып ыйлайт)

БЕККАЗЫ: Эжеке! Эжекемден айрылдымбы? Эсил кайран эжекем ай! Ээрдиң жаңы эле ашка тиерде ушуну көрмөк белең!? Бешенеңе жазылган тагдырың ушундай болсо керек. Эгер өз колуңда болгондо узак өмүр сүрүп, бактылуу болот элең го. Эх тагдыр! Кантейин!.. (Боздоп ыйлайт)

Сахнадан көрүнбөй калат.

Сөөктү алып кетишкенден кийин Бекказы жалгыз келип, эжесине арнап жазган “Ак куу элең” деген ырың окуйт.

БЕККАЗЫ: АК-КУУ ЭЛЕҢ

Түндөсүн түштөн чоочуп ойгонгомун,
Түшүмдү унутсам деп толгонгомун.
Кайра-кайра эске түшүп унута албай,
Таң атканча тынч ала албай кор болгомун.

Түшүмдө көп ичинде жүрүптүрмүн,
Аң уулап атып жатса күлүп жүрдүм.
Бир кезде ок жаңылып ак-куу түштү,
Өзгөрттү этке айланып аппак түрүн.

Эртең менен жүрөгүм алеп-желеп,
Бир орунга тура албай баскым келет.
Көп убакыт өтпөстөн жээним келип,
Жамал эжем катуу ооруп бальницада деп.

Эжекем деп ичимен кыйкырып алдым,
Билбей калдым көзүмөн жаш тамганын.
Үмүт деген жоошутуп алдайт тура,
Балким айыгып кетээр деп алаксыдым.

Ошол замат капаланып жолго чыктым,
Эжекемди аман көрсөм деп ашыктым.
Менден мурда баргандардан сураштырсам,
Үстүнө кийирбейт деген жоопту уктум.

Айлабыз жок терезеден шыкааладык,
Жолугуп жүздөшүүгө кире албадык.
Дем алып жаткандыгын көрүп алып,
Тирүү экен айыгат ко деп кайраттандык.

Тагдырдын жазганына кайдан көндүк,
Жамандык ойго келбей үмүттөндүк.
Укол сайып чыккандардын жолун тосуп,
Кандай деп акыбалын сурап турдук.

Эртеси эртең менен күн чыгаарда,
Өлдү деген жаман кабар угулганда,
Билинди түшүмдөгү ак-куу экениң,
Кайра келбес сапарыңа узаганда.

Эжеке салыштырсам ак-куу элең,
Көңүлүң ак, баардыгына пейилиң кенен.
Кезигип кеңеш сурап калганымда,
Айтууга ар убакта акылың белен.

Тунубуз туубуз элең көк асаба,
Туурасын айтуучу элең кайда барба.
Тилдесең кың дебестен көтөрчү элек,
Чындыкты таамайлап бетке айтканда.

Калыс элең кара кылды как жарган,
Жалтайлап көз карабай бетке айткан.
Кантели арабыздан учуп кеттиң,
Учур жок эске түшсөң жашыбаган.

— Кош бол эжеке! Кудайым сизге бейишин берсин. Артыңыздан сиз жөнүндө жакшы сөздөр айтылып кала берерине ишенем. Сиз жакындарыңыздын жүрөгүндө түбөлүккө сакталып кала бермекчисиз... (Ыйлап туруп калат).

Көшөгө жабылат.

© Бекказы Элебесов, 2013

(Көңүл буруңуздар! Бул жерде китептин бир бөлүгү жайгаштырылган)

Текст толугу менен Word форматында көчүрүлсүн