Кимиси ким

(1932–2010)

Жалил Садыков Сары Өзөн Чүйдүн Кичи-Кемин айылында туулган. Орто мектепти ошол айылдан бүткөн. Кабыргасы ката электе кара күч эмгегинин катаал шартына аралашып, колхоздо иштеп «Ак-Түз» комбинатынын шахтасында кен казды. 1958-жылы КМУнун филология факультетин бүтүргөн соң, Кыргыз Министрлер Советинин алдындагы Главлитте, «Кыргызстан пионери» гезитинде эмгектенген, 1959-1963-жылдары Нарын облусу боюнча, 1981-1985-жылдары Ысык-Көл облусу боюнча Кыргызстан Жазуучулар союзунун кеңешчиси болуп иштеп турганда жаш таланттарды табууга, тарбиялоого көп күч-аракетин жумшады. 1964-жылдан «Ала-Тоо» журналында бөлүм башчы, кийин жооптуу катчылык кызматтарда иштеп, 1967-жылдан «Жаш ленинчи» журналын жетектеди. 1980-жылдары Кыргыз ССР маданият министрлигинин репертуардык-редакция коллегиясынын баш редактору, 1988-1992-жылдары «Кыргыз маданияты» гезитинин баш редактору болуп иштеди. «Кыргыз маданиятынын» жаңы денгээлге жетиши, коомдук атак-аброюнун өсүшү Жалил Садыков жетектеген жылдарга таандык. Дал ошол мезгилде гезиттин массалуулугу окурмандар арасында артып, аброю көтөрүлдү.

Жалил Садыков 1991-жылы Кыргыз Республика ишкерлеринин улуттук казына башкармасынын төрагасы болуп иштеди.

Жалил Садыков 1950-жылдын башында кыргыз адабиятына өз үнү, өз ыргагы бар таланттуу акын катары аралашты. Айталы, акындын «Убада» аттуу алгачкы ыр жыйнагы кыргыз поэзиясынын опол өрнөктүү салтын улаган, ага орошон табылга кошкон жыйнак катары адабий коомчулуктун көңүлүн бурган.

Бүгүнкү күндө Жалил Садыков жыйрмадан ашуун поэтикалык жыйнактын автору. Акындын көңүл термеген лирикаларынан эки сап ырын билбеген кыргыз аз чыгар. Ой менен сезимге ширелген ырлары обончулардын жүрөгүнө от берип, жүздөн ашуун ырына обон чыгарылып, түркүн-түс сахналарда, радио-теледе ырдалып келет. Акындын «Топ жылдыздар» сыяктуу ырлар жыйнагы, «Калча» сыяктуу поэмалары кыргыз поэзиясынын калдайган канатына, кемибес деңизине айланды.

Кыргыз театр өнөрүнүн кийнки мезгилде өсүп-өнүгүшүнө, жетишкен ийгиликтерине Жалил Садыковдун кошкон салымы, өтөгөн эмгеги зор. Өзгөчө «Манас» эпосунун нугунда жазылган «Манастын уулу Семетей» (1982), «Сейтек» (1987), «Айкөл Манас» (1990) үчилтиги Кыргыз мамлекеттик академиялык драма театрында зор ийгилик менен коюлуп, эпикалык драмаларды жаратууда таасын талант экенин далилдеди. «Манастын уулу Семетей» эпикалык драмасы үчүн Ж.Садыковго Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик Токтогул атындагы сыйлыгы ыйгарылды. Кыргыз театрларында ийгилик менен коюлган анын дагы да ондогон драмалары бар. Атап айтканда, «Эр Төштүктүн баяны», «Ак Мөөр», «Жукеев-Пудовкин», «Терең кечүү» ж.б. драмалары театр ышкыбоздорунун көңүлүнөн түнөк таап, нечен жылдардан бери театр репертуарынан түшпөй келет. Мындан тышкары куурчак театры үчүн жазылган көптөгөн пьесалары куурчак театрында коюлуп, чет мамлекеттерге барып бир нече сыйлыктарга ээ болуп келген. Алар «Жаңыл Мырза», «Эр Төштүк», «Азамат», «Ач көз жана Боорукер» ж.б. Анын пьесалары «Пьесалар» (1976), «Манастын уулу Семетей» (1982) деген ат менен жыйнак болуп чыгып, кыргыз драматургиясындагы, деги эле кыргыз адабиятындагы олуттуу окуя катары бааланган.

Кезегинде Ж.Садыковдун ыр жана поэма жыйнактары ондогон элдердин тилдерине которулган. Драмалык чыгармалары чет өлкөнүн шаарларында: Алматыда, Уфада, Москвада, Анкарада ийгиликтүү коюлду.

Кийинки жылдарда республикабыздын опера, балет театрында коюлуп жүргөн «Курманбек» операсынын либреттосу, Кыргыз мамлекеттик Улуттук академиялык драма театрында коюлуп жүргөн «Адам жана Азезил», «Өмүр жана өкүнүч» (Шабдан баатыр), «Ормонхан» аттуу тарыхый драмалар да Ж.Садыковдун калемине таандык.

Ж. Садыков кыргыз котормо өнөрүндө да таланттуу котормочу. Ал которгон чыгыштын улуу акыны Омор Хаямдын «Рубаилери» кайра-кайра массалык тираж менен басылып, китеп дүкөндөрүнө түшүп-түшпөй кыргыз элинин кыйырына тарады.

Бул – кыргыз котормо китептеринин тарых-таржымалындагы өтө бир сейрек көрүнүш. Ошо кыргызчаланган «Рубаидеги» айрым ыр түрмөктөрүнө обон чыгарылып, эл озунан түшпөй ырдалып жүрөт.

Жалил Садыковдун котормочулук кудуретинин аркасы менен Расул Гамзатовдун, Кайсын Кулиевдин, А.С.Пушкиндин, М.Ю.Лермонтовдун чыгармалары кыргыз тилинде өмүр сүрүп жатканы окурмандарга маалым. Боордош казак акындарынын ырларын кыргыз тилине которуудагы зор салымы үчүн казак элчиси ага «Алтын көпүрө» эл аралык сыйлыгын ыйгарса, «Руханият» ассоциациясы эл аралык Руханият сыйлыгын ыйгарган.

Кыргыз адабиятына, көркөм өнөрүнө Жалил Садыковдун кошкон салымы жогору бааланып, «Кыргыз искусствосуна эмгек сиңирген ишмер», «Кыргыз эл акыны», «Экинчи даражадагы Манас» ордени менен сыйланган.

Өмүрүнүн акыркы жылдарында жазган «Мен арызданам» (2009) трагикомедиясы Нарын музыкалуу драма театрында ийгиликтүү коюлду.

Жалил Садыковдун чыгармалары жөнүндө маалыматтар

ЖАРЫК КӨРГӨН КИТЕПТЕРИ

Кыргыз тилинде

• Убада: Ырлар жана поэмалар – Ф.: Кыргызмамбас, 1958. – 128 б.
• Жайкы таңда: Ырлар жана поэма – Ф.: Кыргызмамбас, 1961. – 152 б.
• Кечээкинин күбөсү. – Ф.: Кыргызокуупедмамбас, 1962. – 55 б.
• Бөжөктөрдүн өмүрү. – Ф.: Кыргызокуупедмамбас, 1964. – 31 б.
• Акын чабан: Очерк. – Ф.: Кыргызстан, 1965. – 15 б.
• Сары Өзөн: Ырлар жана поэма. – Ф.: Кыргызстан, 1966. – 121 б.
• Бөбөктөргө үйрөткүн: Ырлар: Мектеп жашына чейинки майда балдар үчүн. – Ф.: Мектеп, 1966. – 18 б.
• Кылымдын барактары: Ырлар жана поэма. – Ф.: Кыргызстан, 1968. – 127 б.
• Менин ырым мекеним: Ырлар жана поэма. – Ф.: Кыргызстан, 1958. – 127 б.
• Сырдашуу: Ырлар жана поэма. – Ф.: Мектеп, 1969. – 90 б.
• Унутулгус обондор: Ырлар жана поэма. – Ф.: 1971. – 121 б.
• Жоогазын: Ырлар жана поэма. – Ф.: Мектеп, 1973. – 78 б.
• Топ жылдыздар: Тандалган ырлар жана поэмалар. – Ф.: Кыргызстан, 1973. – 302 б.
• Тууган жер: Ырлар. – Ф.: Кыргызстан, 1979. – 176 б.
• Мөлтүр булак: Ырлар, поэмалар, драма. – Ф.: Мектеп, 1981. – 112 б.
• Тууган жер: Ырлар, поэмалар, драмалар: Тестиер балдар үчүн. – Ф.: Мектеп, 1981. – 112 б.
• Аккан суу: Ырлар, поэмалар: Жаштар үчүн. – Ф.: Мектеп, 1984. – 192 б.
• Жер керемети: Ырлар жана поэма. – Ф.: Кыргызстан, 1986. – 168 б.
• Тандалмалар. – Ф.: Адабият, 1992. – 288 б.
• Тандалган чыгармалар. – Б.: Бийиктик, 2003. – 503 б.
• Кеч күздөгү мөмөлөр. – Б.: Бийиктик, 2007. – 259 б.

Орус тилинде

• Лик земли: Стихи и поэмы. – М.: Сов. писатель, 1983. – 80 с.

Котормолору

• Омар Хайам. Рубаилер (Ж. Садыков, Т. Шаршенбаев). – Ф.: Кыргызстан, 1987. – 131 б.
• Омар Хайам. Рубаилер (Ж. Садыков, Т. Шаршенбаев). – Ф.:Адабият, 1987. – 131 б.

Драмалары

• Табышкандар: Үч көшөгө, сегиз сүрөттүү драма. Ала – Тоо, 1965, №11. – 79-112 б.
• Жукеев-Пудовкин: Үч көшөгөлүү драма. Ала – Тоо, 1966, №10. – 89-112 б.
• Айкөл Манас: Эпикалык драма. Ала – Тоо, 1992, №10-11. – 80-113 б.
• Айкөл Манас: Драмалар. Ала – Тоо, 1995. – 248 б.
• Манас. Семетей. Сейтек: Эпос. Үчилтик Түз.: Ж.Садыков, К.Садыков, Р.Кыдырбаева. – Б. “ЖЭКА” ЛТД, 1999. – 468 б.
• Драмалар. I том. – Б.: Бийиктик, 2008. – 568 б.

Театрларга коюлган спектаклдери

Т. Абдымомунов атындагы Кыргыз Улуттук Академиялык драма театры

• Табышкандар – 1965-ж. – режиссеру — М. Назаралиев, сүрөтчүсү — А. Торопов.
• Жукеев-Пудовкин – 1967-ж.
• Күйөө жолдош – 1973-ж. – режиссеру – А. Көбөгөнөв, сүрөтчүсү – А. Абдрахманов.
• Манастын уулу Семетей – 1981-ж. – режиссеру – Ж. Абдыкадыров, сүрөтчүсү – М. Сыдыкбаев, композитору – К. Молдобасанов.
• Сейтек – 1987-ж. – режиссеру – Б. Ибраев, сүрөтчүсү – М. Исхаков, М. Сыдыкбаев.
• Айкөл Манас – 1990-ж. – режиссеру – Б. Ибраев, сүрөтчүсү – М. Исхаков, М. Сыдыкбаев.
• Адам жана азезил – 1997-ж. – режиссеру – А. Сарлыкбеков, сүрөтчүсү – М.Шарафитдинов.
• Өмүр жана өкүнүч (“Шабдан”) – 1999-ж. – режиссеру – А. Сарлыкбеков, сүрөтчүсү – М. Шарафитдинов.
• Ормон хан – 2002-ж. – режиссеру – Б. Абдылдаев, сүрөтчүсү – Ш. Жайлообаев.

Нарын облустук М. Рыскулов атындагы музыкалуу драма театры

• Эми эмне болот? – 1962-ж. – режиссеру –А. Кыдырназаров.
• Жыпар атасын күтөт – 1963-ж. – режиссеру – Э. Токтогулов, сүрөтчүсү – Ж.Чапышев.
• Тайгак жол – 1970-ж. – режиссеру – Э. Токтогулов, сүрөтчүсү – С. Тобоев.
• Боз торгой – 1971-ж. – режиссеру – Р. Кемпирбаев, сүрөтчүсү – А. Абдраев.
• Жукеев-Пудовкин – 1974-ж. – режиссеру – М. Назаралиев, сүрөтчүсү – А.Абдраев.
• Чакмак таштын сыныгы – 1977-ж. – М. Назаралиев, сүрөтчүсү – С. Тобоев.
• Мен арызданам – 2010-ж. – режиссеру – А. Жапаров, сүрөтчүсү – Ш.Жайлообаев.

Кыргыз мамлекеттик М. Жангазиев атындагы куурчак театры

• Эр-Төштүк – 1969-ж. – режиссеру – К. Саскеев, сүрөтчүсү – С. Мохов, композитору – Б. Костромитенов (Өзбек Респ. Ташкент ш. өткөн Орто Азия жана Казакстан куурчак театрларынын биринчи фестивалында коюлган).
• Жаңыл Мырза – 1979-ж. – режиссеру – К. Саскеев, сүрөтчүсү – А. Торопов, композитору – А. Осмонов. (Өзбек Респ. Ташкент ш. өткөн Азия жана Африка өлкөлөрүнүн куурчак театрларынын Бүткүл дүйнөлүк фестивалында коюлган. 1982-ж. куурчак театры Алжир Элдик Демократиялык Республикасына барып “Жаңыл Мырзаны” коюшкан)
• Толубай сынчы – 1985-ж. – режиссеру – К. Саскеев, сүрөтчүсү – К.Ибраимов, композитору – А. Берляков.
• Азамат – 1969-ж. – режиссеру – К. Саскеев, сүрөтчүсү – В. Шестопал, композитору – Б. Костромитенов.
• Ачкөз жана Боорукер – 1969-ж. – 1989-ж. чейин коюлган – режиссеру – К. Саскеев, сүрөтчүсү – Т. Некрасова, композитору – Б. Костромитенов.
• Эр-Табылды – 1969-ж. – 1989-ж. – режиссеру – К. Саскеев, сүрөтчүсү – М.Корчакова, композитору – Б. Костромитенов.
• Касиеттүү чоор – 1969-ж. – 1989-ж. – режиссеру – К. Саскеев, сүрөтчүсү – А. Алиева, композитору – У. Сыдыков.
• Волшебная свирель (на русском языке) – 1969-ж. – 1989-ж. – режиссер – А.Кулакова, художник – Л. Мерзлякова, композитор – Б. Костромитенов.